ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՎԻՊԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹԻՒՆ, 2009թ․

Նորայր Ադալեանի «Սեւ քառակուսի կարմիր անապատում» վէպը

(«Իրաւունք» շաբաթաթերթ, հա․  2009թ․)

Ա

Որեւէ պատմական իրադարձութիւն՝ ողբերգական թէ լուսաւոր, կարող է իր լիարժէք գեղարուեստական մարմնաւորումն ստանալ միայն այն ժամանակ, երբ նա կրող կամ մասնակից հանրութեան ընկալման մէջ դառնում է վիպական գիտակցութեան փաստ, այսինքն՝ ինքնաբեր ընթացքով ձեռք է բերում արքետիպային կառուցուածք եւ տիեզերաբանական հիմնաւորում։

Իրադարձութեան վիպականացումը պատմութիւնը յաղթահարելու բնական, գրեթէ կենսաբանական մի ինքնաբուխ պահանջ է, որի բաւարարումով հնարաւոր է դառնում կեանքի շարունակականութիւնը, ինչն էլ իր հերթին ծիսական իմաստ է հաղորդում պատմութեան հոլովոյթին։ Իմ կարծիքով, վերջին մի քանի հարիւրամեակների համաշխարհային գրականութեան մէջ այդպիսի վիպական լիարժէքութեան է հասել Լեւ Տօլստոյը՝ համաեւրոպական առաջին պատերազմին նուիրուած իր յայտնի վէպում։

Գալով հայոց ցեղասպանութեանը՝ իբրեւ պատմափաստի, հարկ է ընդգծել, որ, թէեւ նրանից անցել է մի ամբողջ դար, սակայն այդ ողբերգական իրադարձութիւնը չի ներառուել հայ ժողովրդի վիպական գիտակցութեան մէջ, ուստի եւ դրա բնականոն յաղթահարման մասին, ցաւօք, խօսք լինել չի կարող։ Դրա պատճառը ոչ թէ այն է, որ պատմաքաղաքական առումով մինչեւ հիմա ոչ ոք պատասխանատւութիւն չի ստանձնել հայոց ցեղասպանութեան համար եւ որեւէ կերպ չեն փոխհատուցուել զոհի տառապանքները (պատմական իրադարձութեան վիպականացման համար դա ոչ մի նշանակութիւն չունի), այլ այն, որ բացուած վէրքը գրեթէ մահացու բնոյթ ունի եւ կրողի վիպական գիտակցութիւնը ախտահարել է մինչեւ անճանաչելիութիւն։ Ուստի, «վէրքը չափազանց դանդաղ է փակւում», այնքան դանդաղ, որ երբեմն թւում է, թէ հայ ժողովուրդը պարզապէս քարացել է ցեղասպանութեան ակնթարթում եւ եթէ որեւէ շարժում անի, ապա կգլորուի անդունդը եւ կոչնչանայ վերջնականապէս։ Նոյնիսկ վիպաստեղծ գիտակցութեան հզօրագոյն գործիքը՝ գեղարուեստական գրականութիւնը, նոյնպէս փորձ չի անում խօսքի միջոցով յաղթահարելու այդ քարացումը, այլ մինչեւ հիմա ընդամենը զբաղուած է այդ ակնթարթի «աշխարհագրական ելակէտերի» նկարագրութեամբ՝ խնդիրն արտաքսելով քրիստոնէական ընկալումների ներփակ ոլորտը («Յոբի համախտանիշ» եւ «տէրունական խաչելութիւն»)։ Այդ պատճառով զոհը յայտնուել է մի «անյուշ բերդում» եւ ոչ միայն դոյզն-ինչ չի կարողանում յաղթահարել այդ ողբերգութիւնը, այլեւ կամայ թէ ակամայ ինքն է ստիպուած լինում փոխհատուցելու սեփական տառապանքների համար՝ կրկնակի տառապանքով՝ ոչ միայն երկրում (պատմութիւն), այլեւ երկնքում (ճակատագիր)։ Դրա ստոյգ ապացոյցն է հայութեան գիտակցութեան բոլոր շերտերում (առօրէական, պատմական, գեղարուեստական եւ այլն) բուն դրած դահճի կերպարի կրօնական բացարձակացումը, ցեղասպանութիւն կատարողի՝ թուրքի, բացասական աստուածացումը, որը, կարելի է ասել, հակադարձման օրէնքով երբեմն վերածւում է մի տեսակ ժխտական պաշտամունքի («Սատանայի կամ Յուդայի համախտանիշ»)։

Տեղին է նշել, որ այս երեւոյթը յատուկ է ոչ միայն պատմականօրէն պարտուած ազգերին, ինչպիսին են տուեալ դէպքում հայերը, այլեւ, որքան էլ զարմանալի կամ տարօրինակ թուայ, «վերջնահաշւում» յաղթածներին, օրինակ՝ հրեաներին։ Թէեւ պատմական, քաղաքական, տնտեսական եւ այլ առումներով հրեաները լիուլի փոխհատուցում են ստացել իրենց հանդէպ գործուած պատմական անարդարութեան համար եւ գտնւում են անհամեմատ աւելի շահեկան դրութեան մէջ, քան հայերը, սակայն մինչեւ հիմա նրանք նոյնպէս «մատը մատին» չեն զարկել՝ յաղթահարելու իրենց պատուհասած ցեղասպանութիւնը՝ ապաւինելով «սուրբգրային» նախախնամութեան կասկածելի պնդումներին եւ գոհացում գտնելով իրենց աշխարհիկ ուժի անպարտելիութեան նոյնքան թուացեալ համոզման մէջ։ Յատկանշական է, որ հրեա գրող Զելիգմանը տարիներ առաջ տագնապ էր հնչեցնում՝ փրկել հրեա ժողովրդին ցեղասպանութեան «համախտանիշից»՝ ասելով, թէ միակ բանը, որ ամբողջ աշխարհում միաւորում է հրեաներին եւ արթուն պահում նրանց ինքնութիւնը, ոչ թէ յուդայական կրօնն է, ոչ թէ պատմութիւնը, ոչ թէ Իսրայէլ պետութիւնը, Թորան կամ Թալմուդը, այլ հրէական ցեղասպանութիւնն ու մշտավառ ատելութիւնը ֆաշիստական Գերմանիայի նկատմամբ, ինչի հետեւանքով Հիտլերն ակամայից դարձել է «արդի հրէական ինքնութեան բացասական ստեղծողը»։

Այսպիսով, առանց պատմափաստի վիպական ընկալման, առանց ցեղասպանութեան իրադարձութիւնը վիպաստեղծ գիտակցութեան մէջ ներգրաւելու, անհնար է յաղթահարել ցեղասպանութիւնը, ասել է թէ՝ ճանաչել ցաւը եւ հասնել իրական դարմանումի։ Իսկ վիպաստեղծ գիտակցութիւն ասելով՝ տուեալ պարագային ես նկատի չունեմ ինչ-որ «գերգաղտնի», «գերբարդ» կամ «գերվերացական» բան, այլ շատ պարզ ու հասարակ մի իրողութիւն, որ հասկանալի ու հարազատ է բոլոր հայերին։

Դա այն գիտակցութիւնն է, որ գործում է հայոց «Սասնա Տուն» ազգավէպում։

Բ

Ընթերցելով Նորայր Ադալեանի «Սեւ քառակուսի կարմիր անապատում» վէպը՝ ես ուրախութիւն ապրեցի՝ դրանում գտնելով հայոց ցեղասպանութեան վիպական ընկալման նշաններ։ Այն, որ դրանք, վէպի նախնական յղացքից անկախ, յայտնւում են վէպի գեղարուեստական պատումի տարբեր հիւսուածքներում, ցոյց է տալիս դրանց ինքնաբուխ ու տարերային բնոյթը, որ վիպական գիտակցութեան անշփոթելի յատկանիշն է։ Դա կոյր պատմիչի հանգամանքն է, որ չի տեսնում դուրսը, այլ միայն հայում է ներսը, եւ դա նրա բնական վիճակն է։ Առհասարակ, վէպի բոլոր արժանիքները բխում են այս հանգամանքից, իսկ թերիները՝ ցեղասպանութեան վերը նկարագրուած պատմաքաղաքական ու քրիստոնէական աւանդական ըմբռնումից։

Վիպական ընկալման առաջին եւ ընդհանրական նշանը թեմայի մարմնաւորման խիստ ենթակայական բնոյթն է, այսպէս ասած, «պատմութիւն անելու» ներքին ինքնաբեր մղումը, որը ջնջում է առարկայի պատկերման անհատական ու ընդհանրական սահմանները եւ պատումին հաղորդում արտապատմական կամ վիպական նկարագիր։ Հեղինակն՝ իբրեւ պատմող անձ, դառնում է անանուն՝ վերածուելով կոյր պատմիչի, եւ լսելի է դառնում Ազգի ձայնը, որը միաժամանակ Տիեզերքի, Հաւերժութեան, Ժամանակի (ոչ պատմական) եւ Աստծոյ (ո՛չ ինչ-որ պատմակրօնի կողմից պարտադրուած) ձայնն է։ Ոչ պատահականօրէն, այդ ձայնի հնչման գործիքը առաջին հերթին դառնում է հայոց բնութիւնը, որն Ադալեանի վէպում ոչ թէ շնչաւորուած է հանդէս գալիս, այլ, բառիս բուն իմաստով, շնչում է՝ ի յայտ բերելով իր նախապատմական-տարերային հոգին՝ խստասաստ ու անկանխատեսելի, ինչպէս մայրը եւ անսահման գթառատ ու ներողամիտ, ինչպէս մայրը։

Այս իմաստով կարող է բարձրակէտ համարուել Մայր Արաքսի նկարագրութիւնը, որը վէպում կատարում է ջրբաժանի դեր՝ զատելով պատմական ներկան վիպական ապագայից։ Բնութիւնն իր նախնական տարերքի մէջ ցոլացնում է հայոց անընկճելի կենսունակութիւնն՝ իր վերելքներով ու անկումներով եւ իր մայրական կրծքին հաւասար սիրով կրում նաեւ բուն պատումի ելեւէջումները՝ ներառեալ հեղինակին ու ընթերցողին։ Նա այն համապարփակ նախանիւթն է, որից կազմուած է իւրաքանչիւր շարժուն եւ անշարժ բան, այն անտարրալոյծ շաղախը, որ կանգուն է պահում ստեղծագործութիւնը։

Յաջորդ կերպարը, որը վերաճում է ինքն իրենից՝ հեղինակային սկզբնական մտայղացումը թողնելով յետեւում, Ոսկէ Ձին է, որն, անշուշտ, Քուռկիկ Ջալալու մէկ տարբերակն է բնականօրէն։ Այս կերպարի մէջ տարերայնօրէն արտայայտուած է վաղնջահայկական վիպական գիտակցութեան էական պահերից մէկը, որը միաւորում է Հուրն ու Ջուրը (Ոսկէ Ձին եւ Եփրատը)։ Երկուսն էլ անվախճան Արարումի արական եւ իգական սկզբունքների խորհուրդներ են. Ջուրն՝ անվերջ հեռացող, Հուրն՝ անվերջ վերադարձող, սակայն երկուսն էլ կենարար Հոսանքներ են, մի բան, որ անվրէպօրէն արտայայտուած է մեր ազգավէպում՝ Քուռկիկ Ջալալու անուան մէջ (Քուռկիկ՝ կրակ՝ Հուր, Ջալալի՝ ալեհոս՝ Ջուր. ահա թէ ինչու՝ իբրեւ Ձի, Քուռկիկ Ջալալին միաժամանակ ե՛ւ հրածին է, ե՛ւ ջրածին), իսկ յունարէնում այդ իմաստաբանութիւնն առկայ է բառացի ճշգրտութեամբ (յուն. «պեգե»՝ նշ. գետ, հոսանք, որից էլ՝ Պեգաս՝ բանաստեղծութեան յայտնի ձիու անունը. իր հերթին էլ այս հրեղէն ձիու սմբակների հետքից բխում է Հիպպոկրէնէ գետը, որ բառացի նշանակում է ձի)։ Գրքի գլխաւոր հերոսն իրականում տեսանելի-անտեսանելի Ոսկէ Ձին է, որի յայտնութեամբ նշանաւորւում է վիպական սկիզբը՝ անկախ հեղինակային պատումի ընթացքից, եւ որի վերադարձով էլ անհրաժեշտաբար աւարտւում է վէպը։ Այն, որ Ոսկէ Ձին արձանանում է Արարատի գագաթին, պարզում է գրքի վիպական ընդգրկման ոգեղէն ծիրը։

Մարդկային հերոսներից առաջինը, որ ամենից շատ է վիպայնացած, գեղեցկուհի Նանէն է՝ ինքնին, առանց այդ կերպարի դիպաշարային հանգուցալուծման (Նանէն զէնքը ձեռքին զոհւում է գաղթի ճանապարհին)։ Արփիահիւս այս նրբենի կերպարը թրթռում, մեղմիկ տրոփում է պատումի ամբողջ ընթացքում՝ մատնելով հայուհու հոգեւոր անբիծ մաքրութիւն եւ բարոյական խորութիւն։ Կասկած չկայ, որ նա հարազատ աստուածուհի է՝ ոչ միայն իր անուան հանգամանքով (Նանէ), այլեւ մինչեւ վերջ չերեւակուող իր էութեամբ, որ, անշուշտ, հայոց սիրոյ դիցուհի Աստղիկն է։

Խօսուն է նաեւ Ներսէս Ալթունեանի պարագան։ Այս կերպարում իւրօրինակ ձեւով խաչաձեււում են վէպի պատմական եւ վիպական «ուժագծերը». իբրեւ ներաշխարհային էութիւն՝ նա, անկասկած, վիպական է, իսկ իբրեւ անհատ՝ պատմութեան գաղափարակիր, որ կրում է պատումի հեղինակային բեռը։ Խորհրդանշական է նրա մահը. Նանէի մահով նրա գոյութիւնը դառնում է աւելորդ, եւ միակ ելքը, ըստ էութան, մնում է ակամայ ինքնաոչնչացումը։ Այս հանգամանքը եւս տարերայնօրէն մատնում է վիպականացման անկասելի ուժը. պատմութիւնը յետ է քաշւում՝ ճանապարհ տալով վիպական ճշմարտութեանը։       

Պատկերուած իրադրութիւններից առաւելագոյն վիպականութեան է միտում հայդուկապետ Մուրադի որոնման տեսարանը, եւ դա շնորհիւ այն բանի, որ դրա գլխաւոր մասնակիցների՝ դաւաճան Մռթոյի եւ թուրք տասնապետ Նազիմի կերպարները գրեթէ ամբողջութեամբ վիպականացած են. նրանք դուրս են ցայտում պատումի ընդհանուր հոսքից՝ դառնալով ինքնուրոյն անհատականութիւններ, որոնց գործողութիւններն ստեղծում են համապատասխան վիպական գոյն, երանգ, տրամադրութիւն ու միջավայր։

Ընդհանրապէս, պէտք է նկատել, որ Ադալեանի վէպում գեղարուեստական բոլոր արտայայտչամիջոցները՝ պատկեր, այլաբանութիւն, խորհրդանիշ, փոխաբերութիւն, ներքին եւ արտաքին մենախօսութիւն ու երկխօսութիւն եւ այլն, վիպական մակարդակում բնականօրէն տարրալուծւում են ընդհանուր պատումի մէջ՝ աննկատօրէն գոյացնելով կեանքի ընթացքի կենդանի պատկեր ու տպաւորութիւն եւ, ընդհակառակը, վէպի գաղափարական հարթութեան մէջ դրանք տարանջատւում են իրարից, գործում իրարից անկախ՝ մերկացնելով պատումի կմախքն ու յօդերը եւ ցուցադրում հեղինակային խօսքի անթաքոյց ձգտումը՝ հաւաստիութիւն հաղորդելու արդէն իսկ կանխորոշված իրականութեանը։ Այդպիսին են քարաւանը կազմող կերպարները, նրանց խօսակցութիւնները, գործողութիւնների, վարքի ու վարուեցողութեան դրդապատճառները, որոնցում մեծ, վճռական նշանակութիւն ունեն հայրենասիրական մղումները, գաղափարական համոզմունքները, կամովին զոհողութիւնների ու զրկանքների ենթարկուելու քրիստոնէական մտայնութիւնը եւ այլն։ Այս իմաստով, ինչպէս հայրենասիրութիւնը, այնպէս էլ թշնամատեացութիւնը վէպում չափազանցուած են, գաղափարականացուած, մի բան, որ ստուեր է նետում ինչպէս կերպարների, այնպէս էլ վէպի բուն գեղեցկութեան վրայ։

Բանն այն է, որ վիպական գիտակցութեան մէջ գոյութիւն չունի «հայրենասիրութիւն», այլ կայ միայն Հայրենիք՝ իբրեւ Սրբազան Իմացութեան Կենտրոն, որի մէջ, շուրջ, համար ու դէմ ծաւալւում է վիպական պատմութիւնը։ Օրինակ՝ «Սասնայ Տուն» ազգավէպի մեր Աստուած-հերոսները ոչ թէ կռուի են ելնում «հայրենասիրութիւնից» մղուած, այլ բոլորովին ինքնաբերաբար՝ պաշտպանելու իրենց Սրբազան Կենտրոնը՝ Սասունը, Չարի՝ Տգիտութեան, յարձակումներից, ընդ որում, ինչ չափազանց էական ու բնութագրական է մեր ազգավէպի համար, յանուն Տիեզերակարգի պահպանման մղուող այդ սրբազան պայքարը միաժամանակ պայքար է հէնց թշնամիների հոգեւոր փրկութեան ու ազատութեան համար, քանզի «ամեն մարդ՝ իրեն Աստուած, երթայ իրեն երկիր»։ Ինչպէս հեշտ է համոզուել, այս ամենն անսահմանօրէն հեռու է ինչպէս հինկտակարանային «ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման» ատելավառ բանաձեւից, այնպէս էլ քրիստոնէական «թշնամասիրութեան» կեղակարծ սկզբունքից։ Տեղին է նշել, որ «հայրենասիրութիւնը» յօրինել են հէնց «պատմական կրօնները»՝ Յուդայականութիւնը, Քրիստոնէութիւնն ու Իսլամը, որոնք ազգերից խլեցին նրանց Հայրենիքը՝ Սրբազան Իմացութեան Կենտրոնը՝ փոխարէնը առատօրէն բաշխելով «հայրենասիրութիւն»՝ ի հաճոյս սեփական քիմքի եւ ի խնդիր իրենց միահեծան իշխանութեան յարատեւման։ Նոյն երեւոյթին ենք անհրաժեշտաբար բախւում, երբ բանը վերաբերում է հայոց ցեղասպանութեան յաղթահարմանը՝ ինչպէս ներկայ հայութեան կեանքում ու գիտակցութեան մէջ, այնպէս էլ հայ գեղարուեստական խօսքում ու գաղափարաբանութեան մէջ։

Նորայր Ադալեանի վէպն իր կատարեալ ձեւի մէջ կարող էր նաեւ պատմական դիպաշար չունենալ (ցեղասպանութիւն եւ գաղթ), այլ այդ ամենը կարող էր պատմողի ներսում «կուրօրէն» վերարտադրուել իբրեւ վիպական յիշողութիւն, ճիշտ այնպէս, ինչպէս մարդ ակամայ տնտղում է իր սպիացած վէրքը։ Այս իմաստով, Ադալեանի վէպը կարելի է համարել ճշմարիտ վկայութիւնն այն բանի, որ հայութեան մէջ բնաբուխ մղմամբ ներքին անհրաժեշտութիւն է ի յայտ եկել վիպականացման ճանապարհով յաղթահարելու ցեղասպանութիւնը՝ ներգրաւելով այդ ողբերգութիւնը հայ ժողովրդի արտապատմական յիշողութեան մէջ՝ որպէս ազգային կենսագիտակցութեան մէկ ամփոփ փաստ։ Եւ ցեղասպանութեան ընկալման երկու ներհակ սկզբունքների (պատմականութիւն եւ վիպականութիւն) միաժամանակեայ առկայութիւնը վէպում առաւել ցայտուն է ընդգծում այդ հանգամանքը։ Դա անխաբ նշան է ցանկալի եւ երկար սպասուած ապաքինման։ Ինչպէս սահմանել են մեր մեծ նախնիները՝ իսկական ազատութեան հասնելու համար հարկաւոր է մինչեւ վերջ ապրել «չորս ազնիւ ճշմարտութիւնները». ընդունել ցաւի գոյութիւնը. նոյնացմամբ ճանաչել ցաւը. ներհայեցմամբ յաղթահարել ցաւը. ճշմարտութեամբ ազատագրուել ցաւից։

Քանզի միայն Ազատ Հայը կարող է ժպտալ սեփական պատմութեանը։

© Սեւակ Արամազդ