ՍԵՒԱԿ ԱՐԱՄԱԶԴ․ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԵԱՆ ՓՈՐՁՈՒԹԻՒՆԸ

Լինելով հայ գրող եւ ՀՀ քաղաքացի, կուզենայի այստեղ յայտնել մի քանի նկատառումներ, որոնք, իմ կարծիքով, կարեւոր են Ապրիլեան յեղափոխութեան պատմական էութիւնն ըմբռնելու տեսակէտից եւ կարող են նպաստել դրա յաղթանակը հետեւողականօրէն կերտելու գործին: Իսկ այդ յաղթանակը կարելի է վերջնական համարել միայն այն պարագային, եթէ մենք ի վիճակի ենք քննադատօրէն ճանաչելու այդ քաղաքական իրադարձութեան տեղն ու նշանակութիւնը հայոց անկախ պետականութեան զարգացման համապատկերում: Քանզի որքան բարձր է որեւէ իրողութեան գիտակցման աստիճանը, այնքան աւելի տեսանելի են դառնում դրա ընթացքն ու ուղղութիւնը եւ յստակ՝ նպատակները:   

 

Ինչպէս իւրաքանչիւր յեղափոխութիւն, Ապրիլեան յեղափոխութիւնը եւս միանգամայն անսպասելի էր ինչպէս դրա առաջնորդների, այնպէս էլ բուն ժողովրդական զանգուածների համար, որոնք միաժամանակ մասնակիցն ու կերտողն էին այդ իրադարձութեան: Յեղափոխութեան անկանխատեսելիութիւնը, սրընթացութիւնը եւ մի քանի բարեպատեհ հանգամանքներով պայմանաւորուած՝ դրա գրեթէ անարգել՝ «թաւշեայ» իրականացումը առիթ տուեցին այն համընդհանուր խանդավառ ընկալմանը, թէ դա ամենաիսկական հրաշք է, աննախադէպ մի երեւոյթ ինչպէս հայ ժողովրդի, այնպէս էլ արդի աշխարհի պատմութեան մէջ, մի այնպիսի՛ համամարդկային արժէք, որ պէտք է արտահանել այլ երկրներ՝ որպէս ուղիղ ժողովրդավարութեան կատարեալ դաս՝ ոչ միայն բռնապետական կամ կիսաբռնապետական, այլեւ նոյնիսկ ժողովրդավարական կայուն աւանդոյթներ ունեցող երկրների ու ժողովուրդների համար եւ այլն: Քանի որ հրաշքն ինքնին ենթադրում է հրաշագործութիւն, իսկ հրաշագործութիւնը՝ հրաշագործ, ուստի, բնական է, որ այդ հրաշքի հեղինակը՝ հայ ժողովուրդն ու իր յեղափոխութեան առաջնորդները, «բացառիկ» է, «ընտրեալ», որ պէտք է կերտի «Նոր Հայաստան»՝ հիմք դնելով ոչ միայն հայութեան, այլեւ ամբողջ մարդկութեան քաղաքական նոր պատմութեանը: 

 

Սկզբում թւում էր, թէ յեղափոխութեան առաջնորդներն այս «փրկչաբանական» պատկերացումներն ու բնորոշումները ինքնահաստատման բնական մղումով օգտագործում են յեղափոխական զանգուածների լսելիքը շոյելու, ոգեւորութեան ալիքը բարձր պահելու, սեփական ձեռնարկելիք քայլերի համար բաւարար ներուժ ապահովելու՝ աշխարհում ընդունուած գործելակերպի շրջանակներում, սակայն գնալով պարզ դարձաւ, որ գործ ունենք քաղաքական որոշակի մտայնութեան գրեթէ աւարտուն մի համակարգի հետ, որը հետեւողականօրէն խզում է կապը հայոց անկախ պետականութեան նախընթաց պատմութեան հետ՝ վերջինից թողնելով միայն Անկախութեան մերկ փաստը եւ Արցախեան պատերազմում տարած անհասցէ յաղթանակը:  

 

Մինչդեռ յեղափոխութիւնների փորձը յուշում է, որ յեղափոխութիւնն առաջնորդող ուժը պարտաւոր էր ժողովրդական խանդավառութեան այդ «հում զանգուածից» ոչ թէ ընդամենը նորայայտ «փրկչի» մի բոցաշունչ կերպար բանաստեղծել, այլ քայլ առ քայլ կերտել քաղաքական-պատմական սթափ գիտակցութիւն, ինչպէս ժամանակին դա յաջողութեամբ իրագործեց Հայոց Համազգային Շարժումը՝ «Ղարաբաղ» կոմիտէի ղեկավարութեամբ, երբ գիտալուսաւորչական հսկայածաւալ աշխատանքի շնորհիւ Շարժումը զերծ պահուեց ամեն տեսակ անհող ու ծայրայեղ ընկալումներից՝ ուղղուելով բացառապէս ազգային-քաղաքական խնդիրների լուծմանը:  

 

Ընդգծելով հանդերձ Ապրիլեան յեղափոխութեան սկզբունքային նշանակութիւնն արդի հայ քաղաքական իրականութեան մէջ, այնուամենայնիւ, հարկ է արձանագրել, որ այդ իրադարձութիւնը ոչ միայն «հրաշք» չէ, այլեւ իր բնոյթով ու երեւոյթով ո՛չ  «բացառիկ» է, ո՛չ «աննախադէպ», ո՛չ անգամ իւրայատուկ: Եւ դա ոչ միայն այն պատճառով, որ աշխարհի նորագոյն պատմութեան մէջ կարելի է գտնել նման թաւշեայ յեղափոխութեան բազում օրինակներ, այլեւ ամենից առաջ այն պատճառով, որ հնարաւոր չէ այն հասկանալ՝ առանց հաշուի առնելու Ազատ  եւ Անկախ Հայաստանի պատմական փորձը:   

 

88-ի Հայկական մեծ յեղափոխութիւնը՝ սկզբում «Ղարաբաղ» կոմիտէի, ապա իշխանութեան գալուց յետոյ՝ Առաջին նախագահի եւ իր կառավարութեան գլխաւորութեամբ, գործելով համաշխարհային պատմութեան անհամեմատ աւելի բարդ ու բեկումնային մի շրջանում, կարողացաւ բացառապէս խաղաղ ճանապարհով ճակատագրական շրջադարձ ապահովել հայ ժողովրդի կեանքում՝ բոլոր ուղղութիւններով՝ պետական, ազգային, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, հոգեբանական, աշխարհայեացքային, ռազմական, կրթական եւ այլն: Յաղթահարելով աներեւակայելի դժուարութիւններ՝ նա յաջողեց կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանը դարձնել համաշխարհային քաղաքականութեան լիարժէք գործօն՝ «ժողովրդավարութեան կղզի»՝ սկզբում մի վիթխարի կայսրութեան դէմ պայքարելով եւ ապա պարտադրուած պատերազմում Հայաստանից բազմապատիկ հզօր հակառակորդին յաղթելով:

 

Հայկական այդ թաւշեայ յեղափոխութեան ամենամեծ նուաճումն այն էր, որ հայ ժողովուրդը դարձաւ քաղաքական ազգ, որը ժառանգորդական տեսանելի կապ հաստատեց ոչ միայն Առաջին եւ Երկրորդ հանրապետութիւնների հետ, այլեւ անտեսանելի կամուրջ նետեց դէպի յետ՝ դարերի խորքը, դէպի Կիլիկեան Հայաստան, այնտեղ, ուր խզուել էր հայոց տեւական անկախութեան վերջին թելը՝ այդպիսով վերականգնելով հայ պետականութեան ժառանգական անընդհատութիւնը ժամանակի մէջ:

 

Ապրիլեան յեղափոխութիւնը, որ բնական ժառանգորդութեամբ կրկնում է 88-ի Հայկական մայր յեղափոխութեան տիպաբանական գծերը՝ ժողովրդավարական բնոյթ, ապակենտրոն կառավարում, գրեթէ ամբողջ ժողովրդի անվերապահ աջակցութիւն ու ինքնաբուխ մասնակցութիւն եւ այլն, թւում է, պէտք է նոյնպիսի պատմական յանձնառութիւն ցուցաբերէր նաեւ հայոց անկախ պետականութեան անցած ճանապարհի հանդէպ: Անմիջականօրէն աճելով ու հասունանալով աւազակապետութեան դէմ մղուած «անդուլ պայքարներում»՝ այդ յեղափոխութիւնն ինչպէս պատմաքաղաքական, այնպէս էլ գոյաբանական առումով, իրականում, ոչ այլ ինչ է, քան 88-ի Հայկական մեծ յեղափոխութեան վերջին փուլը, նրա՝ աւազակապետութեամբ բռնի ընդմիջուած շղթայի դեռեւս չփակուած աւարտական օղակը կամ, պատկերաւոր ասած, 88-ի Համազգային Շարժման յետաձգուած արձագանգը, երբ թւում է, թէ արձագանգը ձայնից անկախ՝ առանձին ձայն է: Իսկ բնութեան օրէնքը սահմանում է, որ արձագանգը չի կարող լինել աւելի ուժգին, քան նրա աղբիւրը:   

 

Ուստի, այն յեղափոխական ուժը, որ կորցնում է իր ծագման յիշողութիւնը, չի կարող կերտել սեփական կենսագրութիւն եւ ունենալ քաղաքական ապագայ։ 

 

Յատկանշական է, որ յեղափոխութեան առաջնորդները աւազակապետութեան կազմաքանդումը տեսան միայն ամբողջական իշխանափոխութեան ճանապարհով երկրի սահմանադրական կարգը վերականգնելու մէջ՝ ազատ եւ արդար ընտրութիւններ, պայքար կոռուպցիայի դէմ, ժողովրդավարական ազատութիւններ, անկախ դատարան եւ այլն՝ առանց դոյզն-ինչ սասանելու այն գաղափարախօսական կեղծիքը, որի վրայ հիմնուած էր այդ համակարգը։ Այն է՝ հայոց անկախ պետականութեան քաղաքական  պատմութեան պաշտօնական խեղաթիւրում, Հայաստանի Երրորդ Հանրապետութիւնը հիմնադրած եւ Արցախեան յաղթանակը կերտած քաղաքական սերնդի պատմական դերի նպատակադիր նսեմացում կամ անտեսում, պետական գիտակցութեան նենգափոխում կրօնացեղապաշտական պատկերացումներով, պահանջատիրութեան արկածախնդիր գաղափարաբանութեան պաշտօնական որդեգրում, եկեղեցու եւ պետութեան հոգեւոր-գաղափարական սերտաճում, բնութեան ու մարդու վերաբերեալ գիտական ճշմարտութեան փոխարէն՝ միջնադարեան-կղերական աշխարհայեցողութեան քարոզում, հանրային մտածողութեան անզիջում «ռազմականացում» եւ այլն:

 

Յեղափոխութեան առաջնորդները ոչ միայն խնամքով շրջանցեցին դոգմայի վերածուած այդ գաղափարախօսական կեղծիքը, այլեւ նոյնիսկ փորձ չարեցին հակադրելու դրան ինչ-որ նոր՝ սեփական «յեղափոխական աշխարհայեացք»։ Թաքնուելով պարզունակ «իզմամերժութեան» յետեւում՝ իշխող ուժը, փաստօրէն, լռելեայն եւ աննկատ որդեգրեց իր իսկ հակառակորդի՝ աւազակապետական համակարգի «ռազմահայրենասիրական» գաղափարախօսութինը, ինչն ինքնին մի յեղափոխական կուսակցութեան համար համազօր է քաղաքական պարտութեան։ Յեղափոխութեան առաջնորդները նաեւ առիթը բաց չթողեցին ժամանակ առ ժամանակ յղում անելու ազգային գերարժէքութեան աւազակապետական պատկերացումներին՝ սեփական «բացառիկութիւնը» հիմնաւորելու նպատակով: Պատմաքաղաքական լուրջ ու փաստարկուած վերլուծութեան փոխարէն, որ պէտք է լուսաւորէր աւազակապետութեան քարոզչամեքենայի քսանամեայ «ուղեղային լուացքից» մթագնած ժողովրդին, յեղափոխութիւնն ուղեկցուեց սիրոյ եւ համերաշխութեան բարձրաղաղակ հաւաստիացումներով, յեղափոխութեան առաջնորդների պաշտամունքային պանծացումներով եւ դրախտային կեանքի առատ խոստումների քաղաքական այլասացութիւններով:

 

Նման գործելակերպի յետեւում թաքնուած էր այն միամիտ եւ թէական պատկերացումը, որ Հայաստանի ներկայ ճգնաժամանային իրավիճակի պատճառը ներքին խնդիրներն են. բաւական է վերականգնել սահմանադրական կարգը, եւ Հայաստանը կծաղկի: Ուստի, զարմանալի չէ, որ երկրի առջեւ ծառացած ամենակենսական՝ Արցախեան հիմնախնդրում եւս Ապրիլեան յեղափոխութեան առաջնորդներն «աննշան խմբագրումներով» որդեգրեցին աւազակապետութեան յայտնի մօտեցումներն ու քաղաքական գաղափարաբանութիւնը, որոնք յանգում են մօտաւորապէս հետեւեալին.  

  

Հայ ժողովուրդը մէկընդմիշտ լուծել է Արցախի հիմնահարցը. Հայաստանը կարող է հարիւր տարի էլ ապրել ու զարգանալ շրջափակման պայմաններում. Սփիւռքը եւ առաջադէմ երկրները հսկայական ներդրումներ կանեն Հայաստանում, քանի որ մենք ժողովրդավարական պետութիւն ենք, համաշխարհային ընտրեալ ազգ, մարդկութեան պատմութեան մէջ առաջին ցեղասպանուած ժողովուրդը եւ մոլորակի առաջին քրիստոնեայ երկիրը. դա լռելեայն մեզ իրաւունք է տալիս հաւերժ պահպանելու «ստատուս-քուօն»․ անհրաժեշտութեան դէպքում պատրաստ ենք նոր պատերազմում եւս մէկ անգամ ջախջախելու Ադրբեջանի «մռութը» եւ այլն:

 

Ցաւալի է, որ այս արկածախնդրական մտայնութիւնը, որը երկիրը հասցրել էր գոյաբանական աղէտի եզրին եւ որի պատճառով տեղի ունեցաւ հէնց ինքը՝ Ապրիլեան յեղափոխութիւնը, նոր պայմաններում եւս անարգել վերարտադրում է ինքն իրեն: Դա վկայութիւնն է այն բանի, որ Ապրիլեան յեղափոխութեան առաջնորդները զուրկ են Հայաստանի արդի իրավիճակի պատմաքաղաքական սթափ գիտակցութիւնից եւ «տեսնում են միայն այն, ինչ տեսնում են»։ Նրանք կարծում են, թէ աւազակապետական համակարգն է Արցախեան խնդրի «յաղթողական» լուծման գլխաւոր խոչընդոտը եւ ոչ թէ հակառակը՝ այն, որ Արցախեան հիմնահարցի չլուծուածութիւնն է աւազակապետական համակարգի առաջացման, հաստատման ու վերարտադրման գլխաւոր պայմանը: 

 

Կարելի է համոզուած պնդել, որ եթէ Հայաստանի նոր իշխանութիւնն իր առջեւ անմիջականօրէն նպատակ չի դնում լուծելու Արցախեան հիմնահարցը եւ վճռականօրէն ձեռնամուխ չի լինելու այդ խնդրի կարգաւորմանը, ապա ուրիշ ո՛չ մի հարց՝ ներքին թէ արտաքին, սկզբունքօրէն չի կարող լուծուել: Բոլոր բարեփոխումները, որ նա ձեռնարկել ու ձեռնարկելու է, կրելու են հատուածական-ժամանակաւոր բնոյթ, եւ Հայաստանն, ի վերջոյ, անխուսափելիօրէն դարձեալ մնալու է նոյն գոյաբանական աղէտի սպառնալիքին դէմհանդիման:

 

Չգիտակցել այս հանգամանքը՝ նշանակում է հետեւանքը շփոթել պատճառի հետ:

 

Իսկ ճշմարտութիւնն այն է, որ ինչպէս յատուկ է բոլոր պատերազմներին, Արցախեան յաղթական պատերազմի պարագային եւս «զէնքի մարդիկ», վերադառնալով ռազմի դաշտից, Հայաստանի իշխանութիւնից պահանջեցին իրենց յաղթանակի գինը, ճիշտ ինչպէս պարտութիւնից յետոյ Ադրբեջանում «զէնքի մարդիկ» վերադարձան եւ պահանջեցին իրենց պարտութեան գինը: Շահարկելով պատերազմի բնական դժուարութիւններն ու խաղալով հայ մարդու ազգային զգացմունքների պրկուած լարերի վրայ՝ ժողովրդի հսկայական զրկանքների գնով նուաճուած յաղթանակի այդ ինքնահռչակ տէրերը՝ բռնուած իշխանութեանը տիրանալու մարմաջով, թոյլ չտուեցին Առաջին նախագահին Արցախեան խնդրի համար համարժէք լուծում առաջարկել եւ սպառնալով «պայթեցնել» Հայաստանը՝ նրան հրաժարական պարտադրեցին:

 

Հետեւանքը եղաւ այն, որ Հայաստանում կառուցուեց աւազակապետական մի կատարեալ համակարգ, որը քսան տարի շարունակ խեղեց Հայաստանի անկախութիւնը եւ խեղդեց հայ ժողովրդի ազատութիւնը:

 

Այսպիսով, Հայաստանում աւազակապետութեան հաստատման պատճառներից գլխաւորը Արցախեան խնդրի լուծումը միտումնաւոր ձգձգելու քաղաքականութեան որդեգրումն էր, որի հետեւանքով Հայաստան պետութիւնը դատապարտուեց մնալու անելանելի մեկուսացման մէջ՝ ապրելով քաղաքական ձեւախեղման եւ բարոյական այլասերման անխուսափելի գործընթացներ՝ ընդհուպ մինչեւ հակապետական արիւնալի յեղաշրջումներ, ինքնացեղասպանական նախճիր եւ նոյնիսկ պատերազմ: Ուրիշ ոչ մի դէպքում չէին կարող անձնային ու հանրային արատներն այդպիսի արագութեամբ միահիւսուել ու ընդունել համակարգային բնոյթ՝ ստանալով պետական կառավարման ձեւ:

 

Եթէ նոյնիսկ մի ժողովուրդ, իր սեփական պատկերացումներից ելնելով, ինքն իրեն համարում է «ընտրեալ», «բացառիկ», «եզակի» կամ այլ ինչ՝ վերագրելով իրեն ինչ-որ ցնորական «համաշխարհային առաքելութիւն», միեւնոյն է, չի կարող երկնային ինքնապանծ «փաստարկներով» շրջանցել քաղաքականութեան այն օրէնքը, որ ընդունել է անքննելի աքսիոմի տեսք, այն է՝ որեւէ երկիր չի կարող գոյատեւել ու զարգանալ, եթէ լիարժէքօրէն չի փոխներգործում իր անմիջական շրջապատի՝ հարեւանների հետ: Այս առումով, տեղին է նշել, որ հրէական պետութեան ապագան (հայերի սիրած հակափաստարկը՝ առողջ բանականութեան դէմ)՝ անկախ Իսրայէլի ներկայ քաղաքական, տնտեսական ու ռազմական աներեւակայելի գերակայութիւնից, անհրաժեշտաբար նոյնքան մշուշոտ է ու խնդրական, որքան Պաղեստինի եւ կամ թշնամանքով շրջապատուած Հայաստանի ապագան: 

 

Միակ ելքն այս գոյաբանական փակուղուց վերադարձն է այն կէտին, որտեղ բռնի խզուել էր հայոց նորանկախ պետականութեան զարգացման շղթան:

 

Խօսքը վերաբերում է խաղաղութեան ռազմավարութեանը, որի հմուտ, ճշգրիտ, գրեթէ  անթերի կիրառման շնորհիւ 90-ական թուականներին Հայաստանի իշխանութիւնը՝ Առաջին նախագահի առաջնորդութեամբ, յաջողեց ապահովել հայ ժողովրդի յաղթանակը Արցախեան պատերազմում:

 

Այդ պարտադրուած պատերազմում հայերը կռւում էին ոչ թէ «շուն թուրքի» կամ «քոչուոր ադրբեջանցու» դէմ, այլ յանուն խաղաղութեան՝ զէնքի ուժով հաշտութիւն պարտադրելու նախայարձակ հակառակորդին, որ տուեալ դէպքում Ադրբեջանն էր: Դա ոչ միայն քաղաքական-դիւանագիտական անխոցելի մարտավարութիւն էր, այլեւ ամենից առաջ պատմութեան օրէնքների խորունկ իմացութեան եւ հաշուառման արդիւնք:

 

Մարդկութեան ամբողջ պատմութիւնը, ըստ էութեան, զանազան տարաբեւեռ ուժերի միջեւ խախտուած հաւասարակշռութիւնը վերականգնելու մի անվերջանալի հոլովոյթ է՝ նաեւ պատերազմի՝ իբրեւ վերջին միջոցի, գործադրմամբ, ճիշտ ինչպէս բնութիւնն է պարբերաբար փորձում հրաբուխների միջոցով վերահաստատել իր համակարգային ներքին ու արտաքին հաւասարակշռութիւնը եւ հասնել տեւական խաղաղութեան։ Այդպէս էլ կեանքն է, մարդու կեանքը, այլապէս պատերազմ ասուածը գոյութիւն չէր ունենայ, եւ մենք էլ չէինք խօսի այդ մասին։  

 

Այն ազգերը, որոնք նպաստում են այդ խախտուած հաւասարակշռութեան վերականգնմանը, անպայման յաղթում են ցանկացած պատերազմում:

 

Այդ օրէնքի շնորհիւ Արցախեան պատերազմում հայերը յաղթեցին, իսկ ադրբեջանցիները պարտուեցին:

 

Ուստի, անխուսափելի է հաշտութեան հաստատումն այդ երկու հակամարտ ուժերի միջեւ՝ յանուն բնական խաղաղութեան, որպէսզի վերջնականապէս, գուցէ նաեւ ընդմիշտ, հանգչի այդ քլթքլթացող հրաբուխը: 

 

Կասկածից վեր է, որ կգայ մի օր, երբ անհրաժեշտաբար Արցախեան խնդիրը կլուծուի այնպիսի՛ արագութեամբ, գրեթէ միանգամի՛ց, որ երկու ժողովուրդներն էլ կմնան ապշած՝ չհասկանալով, թէ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս կատարուեց այդ ամենը: Այն, ինչ այսօր թւում է անընդունելի ու անհնար, կդառնայ ինքնին հասկանալի ու բնական: Ափսոս միայն, որ երկուստեք բուռն ոգեւորութեան ու ուրախութեան մէջ աննկատ կմնան հազարաւոր անմեղ կեանքերի կորստեան անփարատ կսկիծը եւ անտեղի մսխուած ժամանակի լեղի դառնահամը...    

 

Ի տարբերութիւն մարդու, պատմութիւնն իր գործը երբեք կիսատ չի թողնում:   

 

© Սեւակ Արամազդ