ՍԵՒԱԿ ԱՐԱՄԱԶԴ․ ՊԱՐՏՈՒԹԵԱՆ ԿԵՐՊԱՐԱՆՔԸ

Երբ հեռուստացոյցի էկրանին յայտնուեց Հայաստանի ներկայիս վարչապետը եւ գուժեց Արցախեան երկրորդ պատերազմի մասին՝ թատերական վճռականութեամբ կրկնելով․ «Յաղթելո՛ւ ենք․․․ Յաղթելո՛ւ ենք․․․», ես նստած տեղում քարացայ՝ պարզ գիտակցելով, որ այս անգամ մենք տանուլ ենք տալու պատերազմը։ Դա ոչ թէ ինչ-որ մարգարէական կանխազգացում էր կամ նախախնամութեան զգուշացում, այլ մի պարզ, ենթադրելի մտայանգում․ եթէ այդ մարդը երկրի իշխանութիւնն ստանձնելուց ի վեր, հակառակ իր փրփրաբերան հաւաստիացումներին, այդպէս էլ ընդունակ չեղաւ լուծելու տարրական հարցեր, ինչպէ՞ս կարող է լուծել մի այնպիսի բարդ ու ճակատագրական խնդիր, ինչպիսին պատերազմն է․․․

 

Եւ եղաւ այն, ինչ եղաւ։

 

Ու հիմա հազարամեայ աւանդոյթի բերումով պատկերը մնում է անփոփոխ․ Մայր Հայաստանը դարձեալ մնացել է աւէրակների մէջ նստած եւ մոխիր է ցանում իր բաց գլխին՝ դառնաղի ողբալով քաղաքակրթութեան մահը։ Լսելով իր անունը՝ քաղաքակրթութիւնը զարմանքով կանգ է առնում, մի քանի վայրկեան լուռ կարեկցանքով դիտում հեռաւոր անցեալից ելած այդ կնոջը, ապա ուսը թօթուելով՝ սովոր քայլերով հեռանում՝ Վիէննայի մատոյցներում իր ծանօթ բարեհամբոյր թուրքից թարմ բանջարեղէն գնելու․․․   

Ցաւից ծնուած ինքնահեգնանքը թողնելով մի կողմ՝ այնուամենայնիւ, փաստենք, որ մենք՝ հայերս, նոյնպէս մարդ ենք՝ օժտուած բնատուր բանականութեամբ։ Վշտին միշտ յաջորդում է վշտի իմաստաւորումը։ Ինչպէս գրուած է հին հնդկական «Վէդայում», «մարդը սկսւում է հարցից»։

 

Առաջին եւ ամենակարեւոր հարցը հետեւեալն է․ պարտադրուա՞ծ էր արդեօք այս պատերազմը։

 

Որքան էլ չոր ու դաժան հնչի, պէտք է ասել՝ ոչ, պարտադրուած չէր։

 

Պարտադրուած նշանակում է՝ այլընտրանք չունեցող։ Ինչպէս հաւաստում են փաստերը, այս պատերազմը ոչ միայն պարտադրուած չէր, այլեւ ցանկալի էր եւ գիտակցաբար հրահրուած՝ ի յագուրդ հայոց ղեկին միահեծան բազմած անձի «փրկչական» փքուն ցնորամտութեան եւ փառամոլական ստորագոյն մղումների։ Որքան էլ անբանական ու տարօրինակ հնչի, կարելի է ասել, որ Հայաստանն ընդառաջ գնաց իր թշնամու՝ Ադրբեջանի նկրտումներին եւ նրա հետ «դաշնակցած»՝ յարձակուեց Արցախի վրայ։ Այս պատերազմը կենսականօրէն իմաստաւորուած չէր, ոչ էլ՝ բարոյապէս արդարացուած։ Ահա թէ ինչու, դրա ելքը նոյնն էր լինելու նոյնիսկ այն դէպքում, եթէ հայոց բանակը լինէր աւելի լաւ զինուած եւ աւելի կարգապահ։

 

Այս պատերազմը հէնց սկզբից դատապարտուած էր պարտութեան։  

 

Դա է հակադարձօրէն ապացուցում Արցախեան առաջին պատերազմի փորձը։ Այն ժամանակ նորանկախ Հայաստանի իշխանութիւնը՝ Առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ, գործադրեց ամենայն մարդկային ճիգ ու ջանք, քաղաքական-դիւանագիտական ամեն միջոց ու հնար՝ պատերազմից խուսափելու եւ Արցախեան թնջուկը խաղաղութեամբ լուծելու համար։ Սակայն հակառակորդը՝ տարուած իր ուժի ամբարտաւան մոլորութեամբ, ազգային գերակայութեան իր ատելավառ նախապաշարումներով՝ «ոչ մի թիզ հող» չզիջելու թանձրամիտ յամառութեամբ սադրեց պատերազմ եւ անխուսափելիօրէն դառը պարտութիւն կրեց, ճիշտ ինչպէս այս երկրորդ պատերազմում հայկական կողմը։ Այն ժամանակ էլ նոյն եռա-քառագլուխ թշնամին էր՝ հսկայաթիւ ադրբեջանական զինավառ բանակ, թուրքական սպաներ, հազարաւոր աֆղանական-չէչէնական ահաբեկիչներ, հարիւրաւոր մասնագէտ վարձկաններ եւ այլն։ Գտնուելով անպատկերացնելի դժոխային պայմաններում եւ աղքատիկ զինուած՝ հայերն, այնուամենայնիւ, գերմարդկային ճիգով յաղթեցին, որովհետեւ նրանք տիրապետում էին մի անտեսանելի զէնքի, որն անհամեմատ աւելի զօրեղ էր՝ ճշմարտութեանը։

 

Արցախեան առաջին պատերազմում հայերին ամեն վայրկեան ուղեկցում էր ճշմարտութիւնը, նրանք կռւում էին՝ յանուն ճշմարտութեան, նրանց առաջնորդում էր քաղաքական մի ուժ, որ տոգորուած էր ճշմարտութեամբ, նրանց թիկունքին կանգնած էր այս աշխարհի ամենահզօր «ռազմավարական դաշնակիցը»՝ նպատակի արդարութիւնը։ Ճշմարտութիւնն էր այն միակ աղբիւրը, որից բխում էին ինչպէս հայ առաջնորդի իմաստութիւնն ու վճռականութիւնը, այնպէս էլ նրա հրամանատարութեամբ կռուող ազատամարտիկի ուժն ու ոգու արիութիւնը։

Այս երկրորդ՝ չպարտադրուած պատերազմում, բնականաբար, դերերը փոխուեցին․ սադրելով պատերազմ՝ հայերը դաւաճանեցին ճշմարտութեանը, ճշմարտութիւնն էլ անհրաժեշտաբար լքեց հայերին, եւ Ադրբեջանը ոչ միայն յաղթեց, այլեւ ամենացաւոտ ձեւով հայերից յետ խլեց պարտուածի իր քսաներկու տարի շարունակ աղերսուած պարտքը՝ իւղոտ տոկոսներով հանդերձ․․․ 

 

Ահա թէ ինչու, սկզբունքօրէն ոչ մի համեմատութիւն չի կարող լինել Արցախեան առաջին եւ երկրորդ պատերազմների միջեւ, եթէ նոյնիսկ բոլոր դերակատարները նոյնն են՝ նո՛յնն է հակամարտութեան առարկան, նո՛յն հայոց բանակն է ասպարէզում, նո՛յն թշնամին է դէմհանդիման։

 

Արցախեան առաջին եւ երկրորդ պատերազմները բնական հակոտնեաներ են։

 

Ո՞րն է, ուրեմն, ճակատագրական այդ ցաւալի հակասութեան խորքային պատճառը, որ յանգեցրեց անվերապահ պարտութեան։ Ինչո՞ւ Հայաստանը պատերազմը գերադասեց խաղաղութիւնից՝ փաստօրէն նախընտրելով պարտութիւնը յաղթանակից։

 

Այդ աղէտաբեր ընտրութեան ամենագլխաւոր պատճառը կեղծիքն է։

 

Կեղծիքը ծնւում է հոգու ու մտքի տգիտութիւնից եւ պարպւում բռնութեան մէջ։ Սա է նրա ամբողջ գոյաբանութիւնը։

 

Ակնյայտ է, որ գործ ունենք իրականութեան խեղաթիւրուած ընկալման մի համատարած փաստի հետ, ուստի, անհնար է չանդրադառնալ դրա ծագման աղբիւրին։

 

Հինգերորդ դարում տեղի ունեցած մի ռազմական արկածախնդրութիւն՝ «Վարդանանց պատերազմ» յորջորջումով, եղաւ հայոց ճակատագրի դարձակէտը, երբ հայոց բնատուր պետական գիտակցութիւնը նենգափոխուեց կրօնական գիտակցութեամբ։ Այդ յեղաշրջման հետեւանքով հայ մարդը կրօնական հաւատքը վերջնականապէս գերադասեց պետականութիւնից, աղօթելու ազատութիւնը՝ պետութեան անկախութիւնից՝ ռազմի դաշտում կրած իրական պարտութիւնը պատրելով երկնային՝ «բարոյական յաղթութեամբ»։ Այդ պահից սկսած՝ քաղաքական արկածախնդրութիւնը՝ «վասն հաւատոյ եւ հայրենեաց», համարուեց հայ մարդու «հայրենասիրութեան» ամենանուիրական եւ բարձրագոյն դրսեւորումը։ Հաւատացեալ արկածախնդիրը հռչակուեց «ազգափրկիչ հերոս», իսկ պետականութեան նուիրեալը՝ «ազգուրաց դաւաճան»։

 

Այդ կեղծ գիտակցութիւնը, ցաւօք, յիմնայատակ երկփեղկեց հայ մարդու միասնական կենսընկալումը եւ կանխորոշեց հայոց պատմութեան յետագայ ամբողջ ընթացքը՝ դառնալով հայ ժողովրդի «համազգային գաղափարախօսութիւնը», աշխարհազգացումի միակ ձեւն ու հոգեմտաւոր համոզմունքը։ Այդպիսով, այն ձեռք բերեց հիմնարար, արքետիպային նշանակութիւն։ Անվերջ հոլովուելով դարերի մէջ՝ այն ամբողջովին ախտահարեց հայ պետականակերտ գիտակցութիւնն ու ջլատեց հայ ժողովրդի անկախութեան կամքը։ Հետեւանքը եղաւ այն, որ Հայաստանը վեց հարիւր տարի շարունակ բոլորովին անհետացաւ աշխարհի քաղաքական քարտէզից։ Հայ ժողովուրդը վերածուեց կրօնամշակութային հօտի, որի համար, ըստ էութեան, միեւնոյն էր, թէ ո՛վ է իր «երկրային տէրը»։ Այս ընթացքը, ի վերջոյ, հնարաւոր դարձրեց Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ դառնալով դրա գլխաւոր նախադրեալներից մէկը, եթէ ոչ ամենագլխաւորը։

 

Մարդկութեան պատմութիւնը ոչ թէ ազգերի կամ կրօնամշակութային համայնքների (եկեղեցի, ումմա,  քէհիլլահ եւ այլն), այլ բացառապէս պետութիւնների պատմութիւն է։ Դա է պատճառը, որ հայոց պետականազուրկ պատմութիւնը մարդկութեան համար ունի ընդամենը լուսանցքային նշանակութիւն։

 

Ահա թէ ինչու, այն բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնները, որոնք լծուել էին «հայրենիքի փրկութեան սուրբ գործին»,  ոչ միայն չկարողացան բեկել հայոց պատմութեան անկումային ընթացքը, այլեւ, ընդհակառակը, անկախ իրենց աշխարհայեացքից (դաշնակներ, հնչակներ, ռամկավարներ, կոմունիստներ եւ այլն), ժառանգեցին «Վարդանանց» արկածախնդրութեան ինքնանպատակ վարքաբանութիւնը՝ հայ ժողովրդի գլխին բերելով նորանոր «հերոսական» փորձանքներ։ Նրանք «բարոյական յաղթանակներով» հեղեղեցին հայոց լեռներն ու դաշտերը՝ յարուցելով նաեւ պատեհօրէն ստեղծուած Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան կործանումը։ Նրանց այդ «անձնազոհ հայրենասիրութեան» հետեւանքը եղաւ այն, որ երբեմնի ծովածաւալ երկրից մնաց մի կաթիլ ջրափոս՝ Խորհրդային Հայաստան անունով։

 

Հայոց ճակատագրի այդ արատաւոր շրջանը խզուեց միայն 1988թ․, երբ Արցախեան Շարժման փոթորիկների մէջ վերածնուեց հայ պետականակերտ գիտակցութիւնը եւ Հայոց Համազգային Շարժում կուսակցութեան կողմից ստանալով իր քաղաքական ձեւակերպումը՝ մէկը միւսի յետեւից կերտեց շրջադարձային, յիրաւի՛ պատմական յաղթանակներ։ Դրանում «Վարդանանց» սկզբունքը դաւանող բոլոր արկածախնդրական հին ու նոր ուժերը՝ «հայդատական-ազգայնական» ընդհանուր անունով, տեսան իրենց վերահաս վախճանը եւ կատաղի պայքար ծաւալեցին նորանկախ Հայաստանի իշխանութեան դէմ։

 

Օգտագործելով հազարհինգհարիւրամեայ փորձուած խաբէական հնարը՝ նրանք աճպարարի վարպետութեամբ յաջողեցին յաղթանակը հակադրել յաղթողին՝ յաղթանակը վերագրելով «հայ ժողովրդի ազգային-պահանջատիրական ոգուն եւ հաւատին», այսինքն՝ իրենք իրենց, իսկ այդ յաղթանակը կերտողին՝ Հայաստանի անկախ Հանրապետութիւնը հիմնադրած եւ Արցախն ազատագրած քաղաքական ուժին՝ Հայոց Համազգային Շարժմանն ու նրա առաջնորդ՝ Առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին, մեղադրեցին․․․  «ապազգայնութեան» եւ «Արցախին դաւաճանելու» համար։

 

Մարդկային տարրական տրամաբանութիւնը վիրաւորող այս բացարձակ անհեթեթութիւնը հայ ժողովրդի եւ իր մտաւորականութեան մեծագոյն մասի համար հնչեց յոյժ հաւաստի, քանզի Հայաստանի անկախ պետականութեան վերականգնման փաստն ինքնին նրանց հազարամեայ ստրկական ընկալման մէջ ենթագիտակցօրէն առաջացրել էր որոշակի խզում՝ «Աւարայր», «լաց», «կոծ», «պարսիկ», «թուրք», «զոհ», «պատմական անարդարութիւն», «յարատեւ պայքար», «մահ կամ ազատութիւն», «բարոյական յաղթանակ», «ցեղասպանութիւն», «պահանջատիրութիւն» հասկացութիւնների փոխարէն ներմուծելով՝ «պետութիւն», «արժանապատւութիւն», «անկախութիւն», «ազատութիւն», «ժողովրդավարութիւն», «ինքնիշխանութիւն», «սահմանադրութիւն», «բանակ», «ռազմական յաղթանակ», «դիւանագիտութիւն», «երրորդ ուժի բացառում», «հարեւանների հետ խաղաղ գոյակցութիւն»  եւ նման այլ՝ «խորթ» բովանդակութիւններ, որոնք «սպառնում» էին հայի «ազգային ինքնութեանը»։ Այդ հակասութիւնն էր պատճառը, որ Հայոց Համազգային Շարժմանը, ըստ էութեան, չներուեց Արցախեան ազատամարտում տարած յաղթանակը, որը հայ ժողովրդին եւ իր մտաւորականութեանը զրկեց լալահառաչ ողբալու «պատմական աւանդոյթից» եւ «երկնային տիրոջը» դառնացած բողոքելու «ստեղծագործական» հնարաւորութիւնից։ Ուստի, հարկ էր ամեն կերպ հեռացնել այդ «օտար մարմինը»՝ փշի պէս խրուած հայոց հազարհինգհարիւրամեայ պատմութեան կոկորդում։   

 

Եւ կրկնուեց «հին պատմութիւնը»․ դարձեա՛լ մի փառաբանուած «սպարապետի» դաւադրանքով այդ բոլոր յաղթանակների գերագոյն գլխաւոր հրամանատար եւ հայ պետականակերտ գիտակցութեան խորհրդանիշը դարձած Առաջին նախագահը ստիպուած եղաւ լքելու հայոց կառավարումը՝ իր անձնուրաց գործունէութեան համար, իբրեւ «պարգեւ», ստանալով «ազգուրաց դաւաճանի» պիտակը։ Այդպիսով, հերթական անգամ յաղթեց «Վարդանանց» արկածախնդիր ոգին, որին ոչ պատահականօրէն զոհ գնաց նաեւ նոյն ինքը՝ «քաջն  Վարդանի» նորօրեայ «փոխանորդը»։ Դրան անհրաժեշտաբար հետեւեցին նրա «սրբացումը», վաստակի անհամաչափ ուռճացումն ու անուան անխնայ շահագործումը։ Պատահական չէ նաեւ, որ զուգահեռաբար անկասելի թափ ստացան աւազակապետութեան հաստատման գործընթացը եւ աղքատագոյն մի երկրում բազում-բազմաթիւ պերճաշուք տաճարների կառուցումը՝ ուղեկցուած պետական հաստատութիւններ, դպրոց ու բանակ եկեղեցու նախայարձակ ներխուժումներով։

 

Դարերով կարծրացած այդ արկածախնդրական գիտակցութիւնն էր գլխաւոր պատճառը, որ Արցախեան  խնդրի պարագային ոչ միայն հասարակ ժողովրդի, այլեւ մտաւորականութեան մեծագոյն մասը եւ ամենից առաջ հայոց հոգեւոր ու աշխարհիկ տէրէրն այդպէս էլ ընդունակ չեղան ըմբռնելու մարդկութեան փորձով անթիւ անգամ ապացուցուած՝ փոխզիջումային լուծման պարզ անհրաժեշտութիւնը։ Նրանք ոչ մի կերպ չցանկացան ընդունել, որ դրանով իրենք ընդդիմանում են ոչ թէ «անվստահելի հակառակորդին», այլ աշխարհի անփոփոխ կարգին եւ կեանքի օրէնքների անխախտ տրամաբանութեանը։ Թւում է՝ հայոց «ընտրեալութեան» ու «բացառիկութեան» կամ «այս աշխարհից չլինելու» հազարամեայ կեղծ ներշնչանքը ոչ միայն մթագնել է հայ ժողովրդի բանականութիւնն ու գրաւել սիրտը, այլեւ խաթարել գոյատեւման նրա հաւաքական բնազդը։

 

Հակառակ դրան, այդ նոյն տէրէրը՝ «վասն հաւատոյ եւ հայրենեաց», անմիջապէս որսացին Արցախեան խնդրի շահարկման «անսպառ հնարաւորութիւնները»՝ իրենց հոգեւոր ու քաղաքական իշխանութիւնը եւ սերնդական բարեկեցութիւնը յարաճուն ամրապնդելու համար՝ չխորշելով անգամ սեփական ազգի արիւնը «ազգասիրաբար» թափելուց։ Յարմարաւէտ բազմած հայ պետականութեան ջահէլ ուսերին եւ պարսպապատուած բռնութեամբ՝ նրանք տրուեցին աւազակապետական անսանձ խրախճանքի՝ երբեմն-երբեմն փշրանքներ նետելով խռովայոյզ դժկամութեամբ իրենց դիտող ժողովրդին՝ մխիթարելով նրան «ո՛չ մի թիզ հող»,  «յաջորդ անգամ՝ Քո՛ւռ-Արա՛քս», «անյա՛ղթ բանակ հայկական», «իմ զէնքը իմ հաւա՛տն է», «յիշո՛ւմ եմ եւ պահանջո՛ւմ» եւ նման այլ բացականչութիւններով՝ առանց նկատելու, որ իրենց ամեն պահանջատիրական դոփիւնից խարխլւում են հայ պետականութեան հիմքերը, եւ երկիրը դանդաղ սուզւում է «բարոյական յաղթանակի» անդառնալի ճահճի մէջ։

 

Երբ վերջապէս հնչեց Արցախեան խնդրի անսակարկ հանգուցալուծման ժամը, աւազակապետական խրախճանքի բազմափորձ տէրերը գտան ելքը․ նրանք հանդիսաւոր աղմուկ-աղաղակով «կառավարման վահանակը» հապճեպօրէն յանձնեցին իրենց «յեղափոխական» ժառանգորդին՝ Հայաստանի ներկայիս վարչապետին, իսկ իրենք անձայն չքուեցին՝ ասես չէին էլ եղել։

 

Շրջապատուած իր կիսապատահական աշակերտներով՝ վերջինս շռնդալից խուժեց ասպարէզ եւ թնդաձայն ազդարարեց իր գալուստը՝ որպէս «փրկիչ», «մարգարէ» ու «առաքեալ», «մարդկութեան ուսուցիչ» ու «իմաստուն առաջնորդ», եւ երկնքի տակ չկար որեւէ հին ու նոր բան, որ ինքը չիմանար։ Ի տարբերութիւն իր աւազակ նախորդների՝ սա գրեթէ զերծ էր «երկրային ախտերից», որովհետեւ ապրում ու ստեղծագործում էր իր անմատոյց մտապատրանքների ջինջ ոլորտներում։ Սեւեռուած միայն իր անձնական փառքին ու նոյնքան անձնական բացարձակ իշխանութեանը՝ այս ժառանգորդը, «որպէս արծիւ, սաւառնում էր հայոց լեռներում» եւ տեսնում իր «արտաշիսեան» նուիրական տեսիլքները՝ միս ու արիւն ստացած, եւ չէր անում ո՛չ մի շարժում, չէր արտաբերում ո՛չ մի բառ, որ չէին պայծառացնում իր փառքը եւ չէին ընդարձակում իր իշխանութիւնը՝ առնուազն մինչեւ «բուն Աղուանից սահմանները»։ Սա նաեւ նման չէր իր թոթովախօս նախորդներին, այլ անգերազանց պերճախօս էր, եւ իր խօսքը՝ հրաշագործ, քանզի դեռեւս չարտաբերուած՝ լուծում էր անհաշիւ խնդիրներ՝ կերտելով օդում մի «նոր ու երջանիկ Հայաստան»՝ «ըստ պատկերի իւրում»։ Սա ազատ էր, ինչպէս «երկնքի թռչունը»՝ առանց հոգ տանելու, թէ վաղուայ օրն ի՞նչ է բերելու իր սովեալ երկրի գլխին, եւ լինելով անկեղծ բարեկամն ընչազուրկների ու զրկուածների՝ կերակրում էր նրանց առատաբուխ խոստումներով՝ իւրաքանչիւրի մէջ տեսնելով մի հայելի, որի մէջ փայլատակում էր իր փառքը՝ բազմապատկուած անհունով։ Որպէս  ըմբոստ ժառանգն իր աւազակապետ հայրերի՝ առանց աւազակապետութեան, սա ամեն ինչով նրանց հակոտնեան էր, բացի մի բանից․ սա էլ նրանց պէս չէր խորշում Արցախեան հիմնահարցը «անձնուիրաբար» շահագործելուց։ Եթէ նախորդները այդպէս էին վարւում «հողեղէն»՝ հարստացման եւ հարստահարման նպատակով, ապա նրանց այս յաջորդը՝ «ոգեղէն»՝ փորձելով Արցախեան խնդրի հաշուին անհամար «գանձեր» կուտակել «երկնքում»՝ ի խնդիր սեփական «աննախադէպ» բացառիկութեան։ Եւ աչքերը ոլորելով՝ «կայծակ, հուր, երկաթ» էր թափում թշնամու գլխին, փչում էր փող եւ զարկում թմբուկ․․․  

 

Եւ ցնծում էր համայն հայ ժողովուրդն ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի՝ Հարաւային բեւեռից մինչեւ Հիւսիսային բեւեռ, Հեռաւոր Արեւելքից մինչեւ ծայր Արեւմուտք։ Նա վերջապէս գտել էր իր հազարամեայ պատմական երազների հերոսին՝ զոհուած հինգերորդ դարում Աւարայրում, Տղմուտ գետի ափին, եւ յարութիւն առած քսանմեկերորդ դարում՝ մեր օրերում․․․             

Եւ, ինչպէս միշտ, ժողովուրդը չէր սխալւում։ Հայաստանի ներկայիս վարչապետը կատարեալ անձնաւորումն է «Վարդանանց» արկածախնդիր ոգու՝ իր անխառն, մաքուր ձեւի մէջ։ Շատ աւելի մեծ չափով, քան որեւէ մէկն իրենից առաջ, նա լիովին օժտուած է այն բոլոր «բարեմասնութիւններով», որ բնորոշ են այդ կեղծ գիտակցութեանը։ Այս առումով, նա իսկապէս  անմրցելի է եւ «աննախադէպ»։

 

Թւում է՝ ունենալով փառք, իշխանութիւն, վայելելով ժողովրդի անսահման սէրն ու պաշտամունքը՝ նա պէտք է լինէր լիուլի բաւարարուած եւ լծուէր երկրի գործերին, սակայն՝ ոչ․ նա իր տեղը չէր գտնում։ Փառք-իշխանութիւն անցողիկ են։ Նա ծարաւի էր մեծութեան։ Տենչում էր յաղթանակի:

 

Եւ «նախնիների կանչով» նրա մէջ ամբողջ ուժով խօսեց «Վարդանանց անզիջում ոգին», ու նա «սխալուելու վճռականութեան» սկզբունքով, հակառակ մարդկային տարրական տրամաբանութեանն ու կենդանական մերկ բնազդին, առանց աչք թարթելու եւ շուրջը նայելու, «քաջաբար» սադրեց Արցախեան երկրորդ պատերազմը․․․

 

Նրա այդ քայլը, ըստ էութեան, նշանակում էր, որ ինքը գնալու է մինչեւ վերջ՝ անկախ այն բանից, թէ ինչպէ՛ս եւ ինչո՛վ կաւարտուի այդ պատերազմը։ Չէ՞ որ «միայն պարտվելու համարձակությունն է, որ մեզ կբերի հաղթանակի», իսկ «հաղթանակը բացառապես հաղթանակի նկատմամբ հավատի հետևանք է», ուստի, «Արցախյան խնդիրը դիվանագիտական լուծում չունի»։ Միաժամանակ, մի «նոր ցեղասպանութեան» վտանգի մասին աշխարհով մէկ լեղապատառ գուժելով՝ Հայաստան պետութեան ղեկավարն ակամայ մատնում էր պետականազուրկ զոհի իր պատմական բարդոյթը։ Ահա թէ ինչու, տարակուսած աշխարհը ծպտուն չհանեց․․․

 

Դրանով է բացատրւում այն, որ եթէ Արցախեան առաջին պատերազմում զոհուած հայ զինուորը կոչւում էր «զոհուած ազատամարտիկ», ապա այս երկրորդում Հայաստանի Հանրապետութեան կանոնաւոր բանակի զոհուած զինուորը՝ «նահատակ»։ Եթէ առաջինում հայ զինուորը շատ յաճախ մարտի էր ելնում երգով ու պարով, ապա այս երկրորդում՝ ծնկաչոք աղօթքով։ Էլ չասած այն մասին, որ ամեն հրամանատարական կէտում կամ ամեն զինուորի գլխին կանգնած էր մի «վաշտ» հոգեւորական։ Եթէ առաջինում ասւում էր ճշմարտութիւնը պատերազմի ընթացքի մասին, ապա այս երկրորդում սկզբից մինչեւ վերջ պատերազմին ուղեկցում էին միայն հաւատաւոր սուտն ու անպատկառ խաբէութիւնը։                

 

Եւ բոլորովին էլ պատահական չէ, որ պատերազմի վերջնագրային ձախողումից յետոյ, որի հետեւանքով կործանուեց Արցախը եւ հիմնովին վտանգուեց հայոց պետականութեան գոյութիւնը, Հայաստանի ներկայիս վարչապետն իր «պալատական պատմիչների» ձայնակցութեամբ սկսեց անփառունակ չքմեղանքով ժողովրդին ներշնչել, թէ Արցախը ոչ թէ կործանուել է, այլ, ընդհակառակը, իր շնորհիւ․․․ փրկուել՝ այդպիսով փորձելով հերթական անգամ հայոց խայտառակ պարտութիւնը նենգափոխել «բարոյական յաղթանակով»։

 

Այդ «աննախադէպ» մարդու յաջորդ քայլի գինը լինելու է հայ պետականութեան փաստական կորուստը՝ որպէս այս պատերազմական արկածախնդրութեան տրամաբանական արգասիք, ինչպէս աւանդաբար անթիւ անգամ եղել է մեր պատմութեան մէջ։ Եւ «բարոյական յաղթանակի» պատկերը կդառնայ կատարեալ։

 

Իսկ հազարաւոր անմեղ պատանիներ ընկած մնացին հայրենի անտառներում ու ձորերում՝ այդպէս էլ չհասցնելով դառնալ երիտասարդ։ Նրանք այլեւս չեն իմանայ, որ իրենք զոհուեցին ոչ թէ թշնամու արկից կամ գնդակից, այլ իրենց սպանեց հազարհինգհարիւրամեայ մի կեղծիք՝ ոգեշունչ բազմած «Նոր Հայաստանի» իր գահին։

 

Այդ կեղծիքն ինքն էլ չգիտի, որ ենթակայ է օրէնքների։

 

Ամբոխավարութիւնն անպայման ծնում է արկածախնդրութիւն, արկածախնդրութիւնն էլ անխուսափելիօրէն յանգեցնում է աղէտի։

Ամբոխավարութեան պատճառն անյագ իշխանատենչութիւնն է, արկածախնդրութեան պատճառը՝ իշխանութեան անյագ ծաւալապաշտութիւնը, աղէտի պատճառը՝ իշխանութիւնից անյագ կառչելը։

 

Այս «ալգորիթմը» գործում է անխափան, ամենուր եւ ամեն ժամանակ։

 

Ցաւօք, Հայաստանի ներկայիս վարչապետը չի հեռանալու իշխանութիւնից՝ առանց արիւնահեղութեան, ճիշտ այնպէս, ինչպէս նա ոչ մի կերպ չցանկացաւ կանգնեցնել պատերազմական արիւնահեղութիւնը, մինչեւ Արցախը եղերաբար չկործանուեց։ 

 

Իշխանութիւնից հեշտօրէն հրաժարւում է միայն յաղթողը, պարտուածն ատամներով կառչած է մնում իշխանութիւնից՝ մինչեւ վերջ, մինչեւ այն պահը, երբ աղէտն անհրաժեշտաբար աւարտւում է այն կէտում, որտեղից սկսել էր։

 

Իւրաքանչիւր ազգի ճակատագիրը բխում է իր գիտակցութիւնից։ Ճակատագրի ուրիշ աղբիւր գոյութիւն չունի։ Հայ ժողովրդի վերջին հազար հինգ հարիւր տարուայ ճակատագիրը բնական հետեւանքն է իր դաւանած արկածախնդրական գիտակցութեան, կարճ ասած՝ «Վարդանանց համախտանիշի», որն, ինչպէս ցոյց տուեց նաեւ այս վերջին պատերազմը, նրան ուղիղ տանում է դէպի վերջնական կործանում։

 

Եթէ քարը գլորւում է դէպի անդունդ՝ աւելի ու աւելի մեծ արագացումով, ապա չկայ ոչ մի պատճառ, թէ նա ինչո՛ւ չպէտք է բախուի յատակին ու փշրուի՝ փոշիացած ցրիւ գալով այս ու այն կողմ։ Միակ բանը, որ ի զօրու է կասեցնելու այդ անկումը, կարող է լինել ոչ թէ ինչ-որ «աստուածային ձեռք», այլ միայն որեւէ բնական արգելապատնէշ, որի շնորհիւ քարը վերջին պահին կարող է կանգ առնել ու մնալ դեռեւս ամբողջական։

 

Այդպիսի պատնէշ է միմիայն պետական գիտակցութիւնը, որը որեւէ ազգի գոյութեան միակ անկորուստ երաշխիքն է։ 

 

Արցախեան առաջին պատերազմի դէպքում գործում էր պետական գիտակցութիւնը, եւ հայ ժողովուրդը տարաւ փառահեղ յաղթանակ։

 

Արցախեան երկրորդ պատերազմի պարագային գործում էր «Վարդանանց» արկածախնդրական գիտակցութիւնը, եւ հայ ժողովուրդը կրեց անխուսափելի պարտութիւն։

 

Իւրաքանչիւր յաղթանակ անհրաժեշտաբար ընդունում է յաղթողի կերպարանքը։

 

Իւրաքանչիւր պարտութիւն անհրաժեշտաբար ընդունում է պարտուողի կերպարանքը։ 

 

Եթէ հայ ժողովուրդն իր մէջ ուժ գտնի երկրորդը փոխարինելու առաջինով, ապա հայոց ճակատագրի թաւալգլոր քարը ընդմիշտ կանգ կառնի։   

 

Այլապէս՝ 1988-1998թթ․ կմնան իբրեւ հայոց պատմութեան լուսաւոր բացառութիւն։

 

Բայց միայն ուրիշ ազգերի յիշողութեան մէջ։

 

06․12․2020թ․

 

©Սեւակ Արամազդ