Սեւակ Արամազդ. ԳԻՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ, 1987թ․

(«Աստղիկ» թարգմ․ հանդէս, հա․ 4, 1991թ․, տրւում է աննշան փոփոխութիւններով)

 

 

***

Գիտութիւն ասելով՝ այստեղ նկատի է առնւում Կեանքը՝ տիեզերքը, բնութիւնը, աշխարհն ու մարդուն «վերափոխելու» մարդկային մտքի այն սնափառ մոլորութիւնը, որ վաղնջուց ուղեկցում է մարդկութեանը․ այն է՝ մանկամիտ, հակասական, քմահաճ ինչ-որ գաղափարներով «համակարգել կենաց քաոսը», ասել է թէ՝ Բարձրագոյն Ներդաշնակութիւնը, եւ պատրական ինչ-որ պատկերացումներով  պարագծել «գոյի սահմանները», այսինքն՝ Անսահմանութիւնը։ Մարդկային մտքի այս կեղծ՝ «քաղաքակրթական» ճիգի արգասիք են բոլոր միայար կամ իրարամերժ փիլիսոփայական ուսմունքները՝ միակ բացարձակ ճշմարտութեան՝ Կեանքի նկատմամբ իշխանութեան հաստատելու իրենց ամբարհաւաճ յաւակնութեամբ, որի ամբողջ կենսական սնութեան, կեղծիքի ու չարափառութեան «բոլորապսակը» եղաւ, այսպէս կոչուած, մարքսիստական աշխարհայեցողութիւնը։

 

***

 

Այն ինչ ասւում է այստեղ, ո՛չ հին է, ո՛չ նոր, որովհետեւ ճշմարտութիւն է։

 

Ա․ ԿԵԱՆՔԸ

 

Միակ բանը, որ գոյութիւն ունի, Կեանքն է։ Կեանքից դուրս ոչինչ գոյութիւն չունի, որովհետեւ ամեն ինչ գոյութիւն ունի միայն Կեանքի մէջ։ Աշխարհիս երեսին միակ բացարձակ ճշմարտութիւնը, որ գոյութիւն ունի, սա է։ Բացարձակ ճշմարտութիւնն այն է, որ չունի իր հակագոյը։ Այնպիսի բան, որ չունի իր հակագոյը, միայն Կեանքն է։ Ուրեմն, Կեանքը միակ բացարձակ ճշմարտութիւնն է։

Մարդկային բանականութեանը չի տրւում եւ չի կարող տրուել այն, ինչ Կեանքից դուրս է, որովհետեւ բանականութիւնը եւս գոյութիւն ունի Կեանքի մէջ։

Սա սահմանաց սահմանն է։

Անգոյութիւնը չի կարող լինել Կեանքի հակագոյը, որովհետեւ ապրելի չէ եւ չունի ինքնուրոյն կենսիմաստ։ Դա ընդամենը բառ է, որ գոյութիւն ունի միայն այն բանի շնորհիւ, որ գոյութիւն ունի Կեանքը։ Այն ամենը, ինչ մարդու համար իմաստ ունի, իմաստաւոր է Կեանքով եւ Կեանքի առնչութեամբ։ Ուստի, փիլիսոփայական այն հիմնահարցը, թէ արդեօ՞ք աշխարհը գոյութիւն ունի՝ անկախ մարդու գոյութիւնից, թէ ոչ, կեղծ է, որովհետեւ Կեանքից անկախ ո՛չ մի բան գոյութիւն չունի եւ չի կարող ունենալ որեւէ իմաստ, ուստի եւ նման հարցադրումն անհեթեթ է։ Եթէ մարդկութիւնը ոչնչանայ, եւ չլինի Կեանքը, ի՞նչ իմաստ կարող է ունենալ անսահման նիւթը․ ո՛չ մի իմաստ։ Նշանակում է՝ այն, ինչ գոյութիւն ունի, ունի կենսական իմաստ ու արժէք եւ դրա համար է միայն, որ գոյութիւն ունի։

Իր հերթին Կեանքը գոյութիւն ունի միայն բարոյականի սահմաններում եւ շնորհիւ դրա, որից զրկուելով՝ նա ոչնչանում է։ Բարոյականը մարդու ինքազգայում-ինքնագիտակցութիւնն է, կենսական այն հաւատը, որ ունի մարդը Կեանքի նկատմամբ։ Դրա գոյութիւնն աներկբայօրէն ապացուցւում է միայն այն դէպքում, երբ մարդը (մի կեանք) ոչնչացնում է ինքն իրեն․ երբ մարդու համար Կեանքն իմաստազրկւում է, նա ոչնչացնում է ինքն իրեն։ Ոչ մի ուրիշ դէպքում (այդպիսին չկայ էլ) մարդը չի կարող ինքն իրեն ոչնչացնել։ Եթէ գոյութիւն ունի այնպիսի բան, որից զրկուելով՝ մի կեանք ոչնչանում է, նշանակում է՝ անիմաստ է նաեւ այն հարցը, թէ ո՞րն է Կեանքի իմաստն ու նպատակը։

Կեանքն ինքն է իր իմաստն ու նպատակը։

Ո՛չ, սա «համապարփակ իդէալիզմ» չէ, քանի որ «մատերիալիզմ» էլ չէ․ դրանք երկուսն էլ գոյութիւն ունեն միայն մարդու մտքում, իսկ կեանքում չեն գործում, որովհետեւ Կեանքն ինքն է իր «փիլիսոփայութիւնը», որը չի ենթարկւում գիտական մտքի ու մտածողութեան չափանիշերին, այլ ենթարկւում է միայն ինքն իրեն։ Հնարաւոր չէ ասել․ «Կեանքը վերջաւոր է, որովհետեւ գոյութիւնի ունի, քանի դեռ գոյութիւն ունի», որովհետեւ Կեանքի վերջը ոչ ոք չի տեսել եւ չի կարող տեսնել։ Հնարաւոր չէ նաեւ ասել․ «Կեանքն անվերջ է, որովհետեւ շարունակւում է անվերջ», քանի որ ոչ ոք չի ապրել եւ չի կարող ապրել անվերջ։ Հնարաւոր է միայն ասել․ «Կեանքը չունի սկիզբ եւ չունի վերջ․ նա միայն կայ, ընթանում է՝ որպէս շարժում եւ շարժման ինքնագիտակցութիւն»։ Ուստի, հնարաւոր չէ ասել, թէ ինչ-որ ժամանակ նա չի եղել, ապա Աստծոյ կամքով կամ մատերիայի զարգացման հետեւանքով ծագել է, որովհետեւ ինչպէ՞ս կարող է Կեանքը, լինելով Կեանք, իմանալ, որ ինքը չի եղել․ այդ դէպքում նա պէտք է լինելով չլինի, որպէսզի իմանայ, որ ինքը չի եղել։

Այսպիսով, պարզ է, որ Կեանքի սկզբի եւ վերջի հարցը կեղծ է, ուստի կեղծ է նաեւ այն պատասխանը, որ այդ հարցին տալիս է փիլիսոփայութիւնը՝ մի դէպքում Կեանքի «արարիչ» համարելով Աստծուն, միւս դէպքում՝ Մատերիան։ Դրանք երկուսն էլ ոչինչ չեն տալիս Կեանքի ճանաչողութեանը, որովհետեւ եթէ գիտութեան մէջ հանդէս են գալիս իբրեւ «անհաշտ թշնամիներ», ապա կեանքում պարզապէս նոյնանում են․ Կեանքն ապրելու համար որեւէ նշանակութիւն չունի, թէ ո՛վ է նրա «հեղինակը»․ Հայր-Աստուա՞ծ, թէ՞ Մայր-Մատերիան։ Կեանքն ինքն է իր «հեղինակը» եւ ոչ մի հեղինակութիւն չի ճանաչում։

«Այդպէս դատել՝ նշանակում է բացառել կեանքի գիտական ճանաչողութեան հնարաւորութիւնը»,- կարող է առարկել գիտութիւնը։

Խորագոյն մոլորութիւն է կարծել, թէ գիտութիւնը ճանաչում է Կեանքը։ Այն, ինչ նա համարում է ճանաչողութիւն, մտքի այնպիսի գործողութիւն է, որի միջոցով նա ընդամենը նկարագրում է առարկան, բայց պնդում է, թէ ինքը ճանաչում է առարկան։

Սա իսկական նախապաշարմունք է։

Մի՞թէ երբ մարդը քննում է նիւթի կառուցուածքը, հասկանում է, թէ ինչ է նիւթը։ Ո՛չ, երբեք չի ըմբռնում։ Նա կարող է միայն անուանելով նկարագրել նիւթը, այսինքն՝ ասել, թէ ինչ նիւթ է, բայց թէ նիւթն ի՞նչ է՝ չգիտի։ Նիւթը նիւթ է։ Ուստի, գիտութիւնը ոչ թէ ճանաչում է առարկան, այլ միայն պայմանականօրէն նկարագրում։ Դա է պատճառը, որ նա Կեանքը բաժանում է ամեն տեսակ «ինչ»-երի ու «ինչպիսի»-ների» եւ չի հասնում ճշմարտութեանը։  

 

 

Բ․ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ

 

Ուրեմն, ճշմարտութեանը հասու դառնալու համար պէտք է հրաժարուել գիտութեան նախապաշարմունքից։

Այն ամենը, ինչ ընդգրկում է մարդու հայեացքը, Կեանք է։ Մարդ-էակից դուրս գտնուողը մտքին տրւում է աւելի հեշտօրէն, աւելի որոշակի ու յստակ։ Քարը, թուփը, մոլեկուլը, աստղն ու կապոյտը միտքն անուանում է յստակօրէն։ Դա է պատճառը, որ բնագիտութիւնն աւելի արդիւնաւէտ է ճանաչողութեան միւս բոլոր բնագաւառներից։ Որքան միտքը մօտենում է ինքն իրեն, այնքան նրա տեսողութիւնը թուլանում է, եւ նա աւելի վատ է տեսնում առարկան։ Երբ բանը հասնում է ինքնատեսութեանը, մարդու միտքը լրիւ մթագնում է, որովհետեւ հասնել ինքն իրեն՝ նշանակում է հասնել Կեանքին, այսինքն՝ բացարձակ ճշմարտութեանը։ Ինչպէս մարդու հայեացքը սահմանափակւում է անհունի խաբկանքով՝ հորիզոնի մօտիկ գծով, այդպէս էլ  մարդու միտքը սահմանափակուած է Կեանքով, այսինքն՝ բացարձակ ճշմարտութեամբ։ Այդ իսկ պատճառով բացարձակ ճշմարտութիւնը տրուած է մէկընդմիշտ եւ նրան հասնել հնարաւոր չէ՝ ոչ այն պատճառով, որ նա գոյութիւն չունի, այլ, ընդհակառակը, այն պատճառով, որ կայ, գոյութիւն ունի, տրուած է։

Որքան մարդու տեսողութիւնը մօտենում է տեսողութեան աղբիւրին, այնքան շաղւում է։ Տեսողութեան աղբիւրը չի տեսնում ինքն իրեն, լրիւ կոյր է։ Մարդը չի կարող տեսնել ինքն իրեն՝ իր դէմքը, իր աչքը, որով տեսնում է այն ամենը, ինչ տեսանելի է։ Աչքը կարող է տեսնել ինքն իրեն միայն հայելում, ուր ինքը գոյութիւն չունի։ Կեանքը մտքին տրւում է միայն չգոյութեան գաղափարի ենթադրութեամբ (հայելով), դրա համար էլ միտքը չի կարող հաւասարուել Կեանքին, այսինքն՝ հասնել բացարձակ ճշմարտութեանը։

Աչքը կարող է ինքն իրեն տեսնել միայն մէկ դէպքում․ եթէ ունենայ մի երկրորդ աչք, որի մէջ տեսնի ինքն իրեն, այսինքն՝ ինքը եւ ինքը լինի, ինքն իր մէջ, իր դիմաց լինի, մի բան, որ անհնար է։ Բայց չէ՞ որ նա արդէ՛ն իսկ հասել է ինքն իրեն իր գոյութեամբ, ինքը ինքն է։ Ուրեմն, արժէ՞ արդեօք գիտութիւն անուանել մտքի այն խաղը, որ ասում է, թէ ինքը ինքն է, երբ պէտք է պարզապէս ասել՝ ինքը։ Այսինքն՝ Կեանքը։ Այն, ինչ կայ։ Բացարձակ ճշմարտութիւնը։

Ի տարբերութիւն բնագիտութեան, այսպէս կոչուած, մարդաբանական գիտութիւններն աւելի յաւակնոտ են, որովհետեւ աւելի մօտ են գտնւում տեսողութեան աղբիւրին։ Սրանք անհրաժեշտաբար աւելի հեղհեղուկ են ու հակասական եւ անթիւ-անհամար կեղծ հասկացութիւնների միջոցով փորձում են միաբերել-միատեղել Կեանքը, որսալ անորսալին՝ բացարձակ ճշմարտութիւնը։ Նրանք յենւում են այնպիսի մտացածին հասկացութիւնների ու դրանց խաղի վրայ, ինչպիսին են՝ «հասարակութիւն», «հասարակական կեանք», «հասարակութեան պատմութիւն», «անհատ», «զարգացում» եւ այլն, եւ այլն։ Նրանք փորձում են «ուսումնասիրութեան առարկայ» դարձնել Կեանքը, մարդուն, եւ անվերջ պարտւում են։ Կեանքն իրենով անընդհատ ջնջում է նրանց «տեսութիւնները»։

Մարդկութիւնը նրանք բաժանում են հասարակութիւնների, հասարակութիւնը՝ դասակարգերի, դասակարգերը՝ անհատների։ Կեանքում, հասկանալի է, այդպիսի բաներ չկան․ կայ պարզապէս մարդ եւ կայ կեանք, որն ապրում է մարդը։

Քանի որ գոյութիւն ունի ժամանակ, նրանք ասում են, թէ Կեանքը շարժւում է։ Այո, Կեանքը շարժւում է, որովհետեւ ոչ ոք չի կարող պնդել հակառակը․ այն, թէ Կեանքը չի շարժւում։ Բայց նրանք նաեւ ասում են, թէ Կեանքը, շարժուելով, զարգանում է։ Զարգացման գաղափարը կեղծ է, որովհետեւ նշում է Կեանքից դուրս ինչ-որ ենթադրելի նպատակ, որը, հասկանալի է, գոյութիւն ունենալ չի կարող, քանի որ, ինչպէս ասուեց, Կեանքի իմաստը եւ նպատակն ինքը Կեանքն է։

Ասելով Կեանքը զարգանում է՝ նրանք փորձում են Կեանքը մղել մի հուն, որով, իբր, ընթանում է զարգացումը եւ, հասկանալի է, միշտ ցաւագնօրէն վրիպում են։ Ասել է թէ՝ Կեանքին հակադրում կամ համադրում են մի բան, որ սկզբունքօրէն չի կարող գոյութիւն ունենալ։ Իրականում, փոխելով Կեանքի վերաբերեալ իր պատկերացումներն ու մօտեցումները՝ գիտութիւնը փոխում է ինքն իրեն, բայց կարծում է, թէ փոխում է Կեանքը։ Այդ փոփոխութիւնները ծնում են տեխնիկա, առաջադիմութիւն, քաղաքակրթութիւն, որ դարձեալ Կեանքի մէջ են, պատկանում են Կեանքին եւ ընդամենը մի բան փոխարինում են մէկ այլ բանով, սակայն դա չի նշանակում, թէ այդ մէկը միւսի զարգացումն է, որովհետեւ կեանքում ամեն ինչ ենթարկուած է իր մարդկային-կենսական, այսինքն՝ բարոյական անփոփոխ իմաստին։ Մարդու աճն իր բնական-կենսական շարժումն է, որ բնութագրւում է ամեն տեսակ «աճերով», բայց դրանից մարդը չի զարգանում, չի ենթարկւում «որակական փոփոխութեան», չի դառնում երկու մարդ կամ մէկ այլ «գերարարած», այլ ինքը միշտ ինքն է։ Նրա «զարգացումը» միակ մահն է, որով նա ոչ թէ վերածւում է մէկ այլ՝ «առաւել բարձր բանի», այլ պարզապէս ոչնչանում է, որովհետեւ նրա մէջ ոչնչանում է կենսագիտակցութիւնը։

Մարդկային պատմութեան մութ ընթացքի մէջ գիտութիւնը նշմարում է ինչ-որ օրէնքներ ու օրինաչափութիւններ, որոնց միջոցով նա, իբր, լուսաւորում է այդ ընթացքը։ Ինչպէս բոլոր միւս դէպքերում, այս դէպքում եւս նա կառուցում է ինչ-որ հասկացութիւնների ցանցեր, որոնք ստեղծում են պատմութեան ընթացքի ճանաչողութեան պատրանք։ Իրականում, դրանք ընդամենը պատմութեան նկարագրութիւններ են։

Գիտութիւնն ասում է, որ կայ ոչ թէ պարզապէս Կեանք, այլ հասարակական կեանք, որն, իբր, զարգանում է, փոխւում է՝ ըստ «հասարակարգերի», կատարելագործւում՝ ըստ «հասարակական յարաբերութիւնների»՝ մէ՛կ թռիչքաձեւ, մէ՛կ դանդաղ՝ ինչ-որ «հասարակական շարժումների», «յեղափոխութիւնների», «վերափոխումների» միջոցով։  

Ճշմարտութիւնն այն է, որ Կեանքն այդ բոլոր «յայտնութիւններին» անհաղորդ՝ շարունակում է հոսել այնպէս, ինչպէս հոսել է հազարաւոր տարիներ, որոնց ընթացքում ծնուել են միլիարդաւոր մարդիկ եւ մեռել են, կոտորել են իրար եւ սիրել են, ատել են, երջանկացել են, դժբախտացել են, եւ նրանցից իւրաքանչիւրի կեանքը եւ բոլորի կեանքը եղել է Կեանք եւ ոչ այլ ինչ, քան Կեանք։

Գիտութեանը տրուած չէ ըմբռնելու Կեանքի ընթացքը, որովհետեւ ինքն անվերջ այդ ընթացքի մէջ է, բայց երեւակայում է, թէ ինքն այդ ընթացքը տեսնում է նոյն այդ ընթացքից դուրս, եւ այս երեւակայական խաղը նա անուանում է «օբյեկտիւ հայեացք», իսկ այն, ինչ տեսնում ու ընկալում է այդ հայեացքը՝ «օբյեկտիւ ճշմարտութիւն»։

Գիտութիւնը զուրկ է կեանքից, ուստի, ճշմարիտ չէ։ Նա, օրինակ, ասում է, թէ մի բան, որ եղել է, կարող էր ա՛յս ու ա՛յս դէպքերում նաեւ չլինել։ Եւ սկսում է խաղալ երկու այլ կեղծ հասկացութիւնների՝ անհրաժեշտութեան եւ պատահականութեան հետ։ Հասկանալի է, որ այդ հասկացութիւնները որեւէ բան չեն կարող տալ Կեանքի ճանաչողութեանը, որովհետեւ եթէ մի բան լինում է կամ եղել է, ապա դրա մասին, բացի այն բանից, որ դա լինում է կամ եղել է, ուրիշ բան ասել հնարաւոր չէ։ Եթէ մի բան եղել է կամ լինում է, ապա դա Կեանքի փաստ է, բացարձակ ճշմարտութիւն, որը չի կարող լինել պատահական կամ անհրաժեշտ, որովհետեւ Կեանքը պայմանաւորուած չէ որեւէ բանով, նա միայն կայ։

Որպէսզի արդարացնի իր գոյութիւնն իր իսկ աչքում, գիտութիւնը կառչում է զարգացման գաղափարից եւ իր համար ապահովում կենսական յարատեւութիւն։

Ըստ էութեան, գիտութիւնը զարգացման գաղափարը հակադրում է Կեանքին՝ վերջինիս տիրական ներխուժումներին դիմագրաւելու համար։ Քանի որ իրական Կեանքը միշտ յաղթող է դուրս գալիս, նա պայքարը շարունակում է իր ներսում՝ իր իրական պարտութիւնից եւ Կեանքի իրական յաղթանակից յետոյ։ Այստեղ, իր մտքում, իր տաքուկ վերացութեան մէջ, նա Կեանքը վերածում է գաղափարի եւ հեշտօրէն յաղթում նրան, կամ էլ՝ կնքում հաշտութիւն։ Հասկանալի է, որ Կեանքը չի կարող դառնալ գաղափար, որովհետեւ նա բացարձակն է միակ եւ չի տրւում մտքի ինքնահնար «ճշմարտութիւններին»։

Ըստ էութեան, գիտութիւնը մարդկային բանականութեան ողբերգութիւնն է եւ, որպէս ամուլ մի կին, արժանի է կարեկցութեան։  

 

 

Գ․ ԿԵԱՆՔԻ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ

 

Ինչպէս ասուեց, գիտութիւնը չի կարող ճանաչել Կեանքը, այսինքն՝ ասել, թէ ինչ է Կեանքը, որովհետեւ ինքը եւս Կեանքի մէջ է։ Նա կարող է միայն անուանել այն, ինչ կայ։ Միակ նշանը, որ ցոյց է տալիս, թէ մարդն ապրում է, Կեանքը կայ, մարդու կենսական ինքնազգայում-ինքնագիտակցութիւնն է։ Կենսական ինքնազգայումը եւ կենսական ինքնագիտակցութիւնը նոյնական են, որովհետեւ կենսագիտակցութիւնը կենսազգայման գիտակցումն է։ Չկայ այնպիսի մարդ, որ զուրկ լինի գիտակցութիւնից, բայց զգայ, որ ինքը կայ։ Ուրեմն՝ հնարաւոր չէ ասել, թէ գիտակցութիւնը նշում է «արտացոլման առաւել բարձր մակարդակ», քան զգայումը։ Զարգացման գաղափարը կեղծ է հէնց այն բանով, որ փորձում է աստիճանակարգել կենսական շարժումը, որն, իբր, ընթանում է ցածրից դէպի բարձրը, պարզից դէպի բարդը, անյայտից դէպի յայտնին, խաւարից դէպի լոյսը՝ անընդհատ ենթարկուելով «որակական փոփոխութեան»։ 

Գիտութեան այս պնդումը, իրականում, վերաբերում է ոչ թէ Կեանքին, այլ հէնց իրեն՝ գիտութեանը, «գիտական պատկերացումներին»։ Կեանքը կայ, գոյութիւն ունի՝ իբրեւ բացարձակ ճշմարտութիւն․ նա միշտ իր տեղում է, ինքն է, իսկ «զարգացողը» գիտութիւնն է։ Ցածրը եւ բարձրը, պարզն ու բարդը, յայտնին ու անյայտը անվերջ պայմանական են, միշտ ենթադրում են մի անխախտ ելակէտ, որի առնչութեամբ իրենք գոյութիւն ունենան։

Կեանքը չունի ելակէտ․ իր ելակէտն ինքն է։

Կեանքը չի կարող լինել ցածր, որպէսզի բարձրանայ, պարզ, որպէսզի բարդանայ, վատ, որպէսզի լաւանայ, խաւար, որպէսզի լուսաւորուի։ Նա մէ՛կ ցածր է, մէ՛կ բարձր, մէ՛կ պարզ, մէ՛կ բարդ, մէ՛կ վատ, մէ՛կ լաւ, մէ՛կ յայտնի, մէ՛կ անյայտ, մէ՛կ տգեղ, մէ՛կ գեղեցիկ, մէ՛կ չար, մէ՛կ բարի, այսինքն՝ նա անվերջ իրականանում է միայն մարդու կենսական-բարոյական ընկալումներում։ Եթէ դիմենք հին պատկերին՝ գետը կայ, հոսում է նոյն քարերի վրայով, որ են չարը եւ բարին, լաւը եւ վատը, գեղեցիկը եւ տգեղը եւ այլն, եւ այլն։ Ջրի իւրաքանչիւր կաթիլ, անցնելով այդ քարերի վրայով, ճնշում է մէկ ուրիշ կաթիլի եւ ճնշւում մէկ այլ կաթիլից, եւ այսպէս անվերջ։

Այսպիսով, Կեանքը մարդուն տրւում է միայն կենսական-բարոյական ընկալումներում։

Կեանքը շարժւում է, որովհետեւ լոյսաշխարհ գալով՝ մարդը յայտնւում է շարժման մէջ։ Կեանքի հետ շարժւում են մարդու կենսական-բարոյական ընկալումները։ Ո՛չ յարաբերական դադարի, ո՛չ յարաբերական թռիչքի միջոցներ չկան․ կայ մի անվերջ կենսական ժամանակ։ Անցեալը, ներկան եւ գալիքը գոյութիւն ունեն միայն մարդու կեսնական ընկալման առնչութեամբ, ուստի դրանք բարոյական իմաստ ունեն։ Կենսական ընկալումն իրականանում է միայն ներկայում․ Կեանքն ինքը, ըստ էութեան, անվերջ ներկայ է։ Ուստի, անեցեալը եւ գալիքը եւս ներկայ են, որովհետեւ ներկայանում են միայն ներկայում։

Մարդը, եթէ չի հաղորդակցւում գիտութեանը, չի էլ ենթադրում, թէ գոյութիւն ունի զարգացում։ Եթէ նրան ասում են, թէ կեանքը զարգանում է պարզից դէպի բարդը, ցածրից դէպի բարձրը, վատից դէպի լաւը, նա, ըստ սեփական կենսափորձի, կարող է ժխտել կամ հաստատել այդ պնդումը։ Եթէ նա կեանքում կրած լինի շատ դառնութիւններ, իսկ այդ պահին, իր կարծիքով, ապրի լաւ, կհաստատի, որ կայ զարգացում, իսկ եթէ հակառակը լինի՝ կժխտի։ Բայց եթէ նրան ասեն, թէ չկայ շարժում, նա, ելնելով իր կենսափորձից, անպայման միայն կժխտի։

Այսպիսով այն, ինչ ենթակայ է ժխտման կամ հաստատման, չի կարող լինել ճշմարիտ։

Կենսական ընկալման ճշմարտութիւնը միշտ հաստատւում է կենսափորձով։ Իսկ մարդկութեան կենսափորձը հաստատում է, որ զարգացում գոյութիւն չունի։

Մարդկութեան կենսափորձը ժամանակի որեւէ հատուածի մարդկութեան կեանքի յիշողութիւնն է։ Դա Կեանքն է ժամանակի տուեալ հատուածում։ 20-րդ դարի մարդը, ում գիտութիւնը ներշնչել է, թէ նա ապրում է «զարգացած կեանքով», որովհետեւ թռչում է տիեզերք եւ սուզւում ջրի մէջ, արուեստի ու գրականութեան միջոցով ծանօթանալով անցած ժամանակների իրական կեանքին, որ տրուած է այդ ստեղծագործութիւններում ներկայացած մարդկային կենսական-բարոյական ընկալումներում, տեսնում է, որ այն կեանքը, որ ապրել են այդ «յետամնաց» մարդիկ եւ այն կեանքը, որ ապրում է ինքը եւ իր նման «զարգացած» մարդիկ, ըստ էութեան, մի եւ նոյն են․ այն կեանքում էլ են իրար սպանել, սիրել, ատել, ճնշել, ճնշուել, հրճուել, հիւանդացել, դաւաճանել, փրկուել, զոհել, զոհուել․ եղել են աղքատութիւն, հարստութիւն, հաւատարմութիւն, խարդաւանք, դաւ, զուարճութիւն, ողբերգութիւն, իշխանութիւն, չարութիւն, պատերազմ, խաղաղութիւն, կաշառակերութիւն, ազնւութիւն, անբարոյականութիւն, հարբեցողութիւն, գողութիւն, արդարութիւն, անարդարութիւն, դաժանութիւն, մարդասիրութիւն, բթամտութիւն, գթասրտութիւն եւ այլն, եւ այլն, ճիշտ այնպէս, ինչպէս «ամենազարգացած» 20-րդ դարում կայ ու գործում է այդ ամենը (չենք թուարկում), եւ հասկանում է, որ Կեանքը մի բան է, որ ոչ թէ զարգանում է, այլ պարզապէս շարժւում՝ վերարտադրելով ինքն իրեն իր ամեն ինչով, եւ միշտ մնում է ինքն իրեն համազօր՝ ո՛չ աւելանում է, ո՛չ պակասում, ո՛չ լաւանում, ո՛չ վատանում, ո՛չ իջնում, ո՛չ բարձրանում, այլ միայն ընթանում է, կայ։ 

 

 

Դ․ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԵԱՆ ԿԵԱՆՔԸ

 

«Այդ ամենը գուցէ եւ ճիշտ է,- կառարկեն գիտութեամբ զբաղուող մարդիկ,- դա գիտեն բոլորը։ Բայց դա ագնօստիցիզմ է, իդէալիզմ է, ֆաթալիզմ է․ չէ՞ որ, վերջին հաշուով, անբարոյականութիւն է զրկել մարդուն կատարեալի ձգտումից՝ զարգացումից, որովհետեւ զարգացումը Կեանքը տանում է դէպի կատարելութիւն»։

Այսպէս է ասում գիտութիւնը՝ զարգացնելով իրեն ու Կեանքը, իսկ կեանքում՝ յետամնաց (ֆէօդալական) Թուրքիայում, զարգացող (սոցիալիստական)  Ռուսաստանում եւ զարգացած (կապիտալիստական) Եւրոպայում մոլեգնում է այն նոյն գիշատիչ հաճոյքը, որ եղել է Նախնադարում, Հին Աշխարհում, Միջնադարում, Նոր Աշխարհում եւ սպառնում է լինել Համանորոգ Աշխարհում։

Այո, մարդն այնքա՛ն է զարգանում, որ սկսում է խժռել ինքն իրեն, Կեանքը…

Ուրեմն, ճշմարտութեան չափանիշը ոչ թէ ինչ-որ հնարածին «հասարակական պրակտիկան» է, այլ մարդու կենսական-բարոյական ընկալումը։

Դա նշանակում է, որ ճշմարտութիւնը միշտ ու միշտ բարոյական բնոյթ ունի եւ չի կարող ուղղուած լինել Կեանքի դէմ։

Գիտութեան նախապաշարմունքը յատկապէս ցայտուն է դրսեւորւում արուեստի եւ գրականութեան առնչութեամբ։ Ճիշտ ինչպէս Կեանքի դէմյանդիման՝ գիտութիւնն այստեղ կարկամում է, շփոթւում ու անվերջ գայթում է՝ որպէս իսկական փորձաքարի վրայ։ Ասելով ինչ-որ «գիտական ճշմարտութիւն»՝ նա շտապում է անմիջապէս վերապահում անել․ «Բայց դա չի նշանակում…»։ Գանձագողութեան վրայ բռնուածի պէս նա չգիտի, թէ որտե՛ղ թաքցնի գանձը եւ ինչպէ՛ս արդարանայ, բայց յանկարծ, իբրեւ վերին փրկութեան լոյս, մտքում փայլատակում է զարգացման գաղափարը, եւ նա կառչում է դրանից, իսկ գանձը նրա թիկունքից շողարձակում է՝ իբրեւ անպարտակելի ու անթաքոյց ճշմարտութիւն։

Ընդունելով, որ կայ հասարակական կեանք, որն անդիմադիր զարգանում է, իսկ հոգեւոր գործունէութիւնն էլ իր հերթին կազմում է այդ կեանքի կողմերից մէկը, գիտութիւնը գրչի թեթեւ հարուածով արձանագրում է, թէ զարգանում է նաեւ արուեստը։

Քանի որ արուեստն ունի հասարակական բնոյթ եւ ծագում է հասարակութեան մէջ ու նրա պահանջով, ուստի, ասում է գիտութիւնը, նա միշտ համապատասխանում է տուեալ դարաշրջանի հասարակական յարաբերութիւններին՝ իբրեւ դրանց յարաբերականօրէն համարժէք արտացոլանք՝ պատկերներով, հնչիւններով, գոյներով արտայայտուած, ուստի նրա զարգացման մակարդակը պայմանաւորուած է այդ դարաշրջանի հասարակական յարաբերութիւնների զարգացման մակարդակով։ Այս «ճշմարտութիւնն» ապացուցելու համար նա սկսում է, ըստ հասարակական կեանքի զարգացման աստիճանների, պարբերացնել նաեւ արուեստի ու գրականութեան «զարգացման փուլերը»՝ պիտակաւորելով դրանք այսպէս․ Նախնադարի արուեստ, ստրկատիրական դարաշրջանի արուեստ, ֆէօդալական դարաշրջանի արուեստ, կապիտալիստական դարաշրջանի արուեստ եւ սոցիալիստական դարաշրջանի արուեստ։

Քանի որ գոյութիւն ունեն, այսպէս անուանուած, «հաւերժական ստեղծագործութիւններ», որոնք իրենց ծնած հասարակական յարաբերութիւններից պոկուելով՝ շարունակում են յարատեւել՝ առանց ուշադրութիւն դարձնելու զարգացման յաջորդափոխութիւնների վրայ, գիտութիւնը շտապում է զգուշացնել, թէ պէտք չէ ինքնաբերաբար կամ ուղղակիօրէն ընդունել հասարակական կեանքի եւ իր ծնած արուեստի փոխկապուածութիւնը․ պէտք է հաշուի առնել արուեստի՝ իբրեւ հասարակական գիտակցութեան ձեւի, յարաբերական անկախութիւնը եւ իւրայատկութիւնը՝ միւս ձեւերի համեմատութեամբ։ Իսկ այն պարզ ու մեկին հարցին, որ կարող է առաջանալ ամենեւին էլ ո՛չ գիտական ուղեղում, թէ, այնուամենայնիւ, ինչո՛ւ են այդ ստեղծագործութիւնները հաւերժական եւ մենք ինչո՛ւ ենք հիանում, ասենք, Հոմերոսով, գիտութիւնն ասում է, թէ՝ հէնց այնպէս, հետաքրքրութեան համար։ «Դա մարդկութեան մանկութիւնն է,- գիտական տրամաբանութեան երկաթակուռ բարձունքից միանգամից քնարական զեղման մէջ է ընկնում նա։- Մարդն ինչպէ՞ս կարող է չհրճուել իր մանկութեամբ․ չէ՞ որ մանկութիւնն անկրկնելի է, թէեւ տհաս է մտաւորապէս…»։ Դէ՛հ, իսկ եթէ դա «խռովայոյզ պատանութիւնն» է՝ Նարեկացի՞ն,  կամ «մռայլ երիտասարդութիւնը»՝ Դանթէ՞ն, այդ դէպքո՞ւմ էլ ենք մենք հրճւում մեր… մանկութեամբ։

«Զարգացնելով» այս «գիտական» տրամաբանութիւնը՝ մենք, ուզած թէ չուզած, պէտք է յանգենք մէկ այլ «գիտական ճշմարտութեան»․ այն է՝ սոցիալիստական դարաշրջանի արուեստը մարդկութեան ծերութեան արուեստն է, ուստի հմայում է մեզ եւ անկրկնելի է…   

Եթէ գեղարուեստի զարգացումը պայմանաւորուած է հասարակական կեանքի զարգացմամբ, ապա, ըստ գիտական տրամաբանութեան, իւրաքանչիւր առաւել բարձր հասարակարգի արուեստը պէտք է առաւել զարգացած լինի նախորդ դարաշրջանի արուեստից։ Ասենք, սոցիալիստական դարաշրջանի արուեստը պէտք աւելի բարձր լինի կապիտալիստականից։ Դա նշանակում է, որ Շօլոխովը, Ալեքսէյ Տօլստոյը, Յուրի Բոնդարեւը, Անդրէյ Պլատոնովն աւելի մեծ գրողներ են, քան Տօլստոյը, Դոստոյեւսկին, Գօգոլը, Չէխովը, Ֆօլկները, Սարոյեանը։ Եւ կամ՝ Մայակովսկին, Անդրէյ Վօզնեսէնսկին, Բօրիս Պաստեռնակը, Ալեքսանդր Բլօկն առաւել մեծ բանաստեղծներ են, քան Պուշկինը, Լերմոնտովը, Միցկեւիչը, Պէտէֆին, Գէօթէն, Հայնէն, Ռիլկէն․ Չարենցն աւելի մեծ է, քան Թումանեանը, Գեւորգ Էմինն աւելի մեծ է, քան Վահան Տէրեանը, Պարոյր Սեւակն աւելի մեծ է, քան Իսահակեանը, Վահագն Դաւթեանն աւելի մեծ է, քան Վարուժանը, Քուչակը, Սայաթ-Նովան, Ֆրիկը, Նարեկացին, Հոմերոսը, Դանթէն, Շէքսպիրը՝ միասին վերցրած։ «Ո՛չ, ո՛չ,- սարսափահար գոչում է գիտութիւնը,- այդպէս ասելը սրբապղծութիւն է․ զարգանում է արուեստի աշխարհայեացքային կողմը, իսկ բուն ստեղծագործութեան մեծութիւնը կախուած է գրողի տաղանդից, մարդկային-անհատական նկարագրից, բարոյական-գեղագիտական ըմբռնումներից, այն հասարակական-պատմական եւ ազգային կոնկրետ միջավայրից, որի շրջապատում գոյանում է ստեղծագործութիւնը․ ի վերջոյ, կան նաեւ ձեւի կատարելութեան, վարպետութեան, թեմատիկայի, պոէտիկայի եւ ուրիշ բազմաթիւ հարցեր…»։

Հասկանալի է, որ այս ամենը ոչ մի կապ չունի ճշմարտութեան հետ։             

 

 

Ե․ ԿԵԱՆՔԻ ԱՐՈՒԵՍՏԸ

 

Ինչպէս զարգացման գաղափարը կեղծ է բուն Կեանքի առնչութեամբ,  ճիշտ այդպէս էլ  կեղծ է նաեւ արուեստի ու գրականութեան առնչութեամբ։ Արուեստը, ինչպէս Կեանքը, ընթացել է ժամանակի մէջ այնպէս, ինչպէս ընթացել է, եւ նրա ընթացքը, Կեանքի ընթացքի պէս, հնարաւոր չէ դասդասել, պարբերացնել, աստիճանարկել այնպէս, որ անպայման համապատասխանի «գիտական պատկերացումներին»։ Հակառակ գործողութեան՝ «գիտական պատկերացումներն» այդ ընթացքին պարտադրաբար յարմարեցնելու պարագային այդ սխեմաները փուլ են գալիս՝ տարրալուծուելով բազմաթիւ այլ պայմանական  հասկացութիւնների մէջ, որոնք նոյնպէս վիճելի են ու խախուտ։ Սովորաբար, իր «ճշմարտութիւնները» հաւաստելու համար գիտութիւնը մեծ մասամբ յենւում է, այսպէս կոչուած, «գաղափարական ստեղծագործութիւնների» վրայ, որոնք հեշտօրէն տրւում են գիտութեան տրամաբանական կառուցումներին, որովհետեւ կեղծ են՝ ծնուած հէնց նոյն այդ «գիտական պատկերացումների» եւ կեանքի երեւութական իւրացման կենակցումից։ Մարդկութեան մեծագոյն ստեղծագործութիւնները, որոնք ոչ մի կերպ չեն ենթարկւում գիտական որեւէ չափ ու չափանշի, ըստ էութեան, կա՛մ անտեսւում են՝ ինչ-որ պատեհ առիթներով արժանանալով ընդամենը այլ ստեղծագործութիւնների շարքում թուարկուելու «երջանկութեանը», կա՛մ էլ շօշափւում են փութանցիկօրէն եւ մատուցւում այնպէս, ինչպէս յարմար է համարում գիտութիւնը։ «Ճշմարտութիւնը ծնւում է վէճերում»,- ասում է գիտութիւնը եւ սկսում իր յօրինած հասկացութիւնների իրաւունքները ճշտելու, ճշգրտելու, չափելու, գծելու, որոշարկելու համար «պայքարի մի նոր փուլ»՝ գրոհելով ինքն իր դէմ՝ չնկատելով, որ ճշմարտութիւնն արդէն կայ, տրուած է, եւ մնում է միայն տեսնել։

Գիտութիւնը յարաբերում է արուեստին ճիշտ այնպէս, ինչպէս Կեանքին։ «Զարգացնելով» իր պատկերացումները արուեստի ընթացքի վերաբերեալ՝ նա կարծում է, թէ զարգանում է արուեստը։ Արուեստը կայ, ընթանում է Կեանքի մէջ, եւ նրա կեանքի ճշմարտութեան չափանիշը Կեանքն է, այն, որ նա ապրում է Կեանքի մէջ։ Արուեստի ամեն մի ստեղծագործութիւն ինքն իրեն «իրացնում» է մարդու կենսական-բարոյական ընկալումներում եւ եթէ նա որեւէ ժամանակ դադարում է ապրելուց, ուրեմն՝ ճշմարիտ չէ։

Գիտութիւնը չի կարող ապահովել արուեստի հաւերժութիւնը, եթէ արուեստն ինքը հաւերժական չէ։

Ելնելով իր «աշխարհայեացքային պատկերացումներից»՝ գիտութիւնը փորձում է արժէքաւորել արուեստը․ եթէ ստեղծագործութիւնը հաւերժական է, ասում է, թէ այդ ստեղծագործութիւնը հաւերժական է եւ բերում կեղծ՝ «գիտական» փաստարկներ, որոնց շնորհիւ էլ հէնց, իբր, այդ ստեղծագործութիւնը հաւերժական է։ Իսկ կեղծ ստեղծագործութիւններին, որոնք ոչ թէ կեանք են, այլ «պատկերաւոր գիտութիւն», փորձում է հաղորդել կեղծ արժէք, միայն թէ ապացուցի, որ արուեստը զարգանում է։

Օրինակ, այսպէս կոչուած, խորհրդային գրականութիւնը, որ Կեանքին, բացի թերեւս Շօլօխովի «Խաղաղ Դօն»-ից (սա էլ՝ մեծ վերապահումներով) չի տուել ոչ մի քիչ թէ շատ նշանակալից ստեղծագործութիւն, որ լինէր ճշմարիտ բոլոր ժամանակների համար, Կեանքի համար, նա համարում է «անցեալի ամբողջ համաշխարհային գրականութեան ձեռքբերումների որակական բարձրագոյն համադրութիւն»՝ միայն այն բանի համար, որ այդ գրականութիւնը, իբր, զինուած է միակ ճշմարիտ՝ «գիտական» աշխարհայեացքով եւ իր հիմքում, իբրեւ կեանքի արտացոլման միակ ճշմարիտ եղանակ, ունի, այսպէս կոչուած, «սոցիալիստական ռեալիզմի» մեթոդը։ Գիտութեան «օբյեկտիւութեան» շատ ապացոյցներ կան կեանքում, երբ նա, ի հակառակ վերոբերեալ օրինակի, անվերջ քրթմնջում է, թէ չկան «իսկական, ճշմարիտ արժէքներ», այսինքն՝ այնպիսի արժէքներ, որոնք ապացուցէին իր «ճշմարտութիւնների» ճշմարտութիւնը։ Երբ ծնուեց մարդկութեան թերեւս մեծագոյն՝ Տօլստոյի «Պատերազմ եւ խաղաղութիւն» վէպը, գիտութիւնը, քմծիծաղով երես թեքելով, լռութիւն պահպանեց այնքան ժամանակ, մինչեւ Կեանքն ինքը ապացուցեց, որ գոյացել է եւս մի հաւերժական ստեղծագործութիւն, եւ այդ ժամանակ միայն գիտութիւնը վրայ պրծաւ «բացայայտելու» այն, ինչ արդէն բացայայտուած էր։  

Այն, որ գիտութիւնը մէ՛կ «կանխագուշակում» է չեղած մի բան, որը յետոյ լինում է կամ չի լինում, մէ՛կ չի «նկատում» եղածը եւ կառչում է չեղածից, մէ՛կ նկատելով՝ չտեսնելու է տալիս, մէ՛կ ժխտում է իր հաստատածը եւ ապա «զարգանալով»՝ հաստատում է ժխտածը եւ դա համարում է «դիալեկտիկա», «օբյեկտիւ օրինաչափութիւն» եւ ճշմարիտ է համարում միայն այն, ինչ ընդունում է միայն ինքը եւ կեղծ է համարում այն, ինչ ինքը չի ընդունում, ապացուցում է, որ նա, մեղմ ասած, «օբյեկտիւ» չէ, այլ Կեանքի նկատմամբ անվերջ «սուբյեկտիւ» է, եւ նրա հակասութիւնն ինքն իր եւ Կեանքի նկատմամբ բխում է այն բանից, որ նա ամենայնի սկիզբը համարում է մի բան, որ Կեանք չէ, այլ ինչ-որ «սուբստանց», որ մի դէպքում կոչւում է «Աստուած», «բացարձակ ոգի», «համաշխարհային բանականութիւն», մէկ այլ դէպքում՝ «մատերիա»՝ չնկատելով, որ իսկական ճշմարտութիւնն իր կողքին է․ այն, ինչ ո՛չ սկիզբ ունի, ո՛չ վերջ, ո՛չ «օբյեկտիւ» է, ո՛չ «սուբյեկտիւ», ո՛չ ստեղծուած է, ո՛չ ինքնաստեղծ, ո՛չ զարգացող է, ո՛չ չզարգացող․ այն, ինչի շնորհիւ գոյութիւն ունի ինքը եւ ոչ-ինքը․ այն, ինչից դուրս որեւէ բան գոյութիւն չունի, որովհետեւ իմաստ չունի՝ ո՛չ «գիտական», ո՛չ «կղերական»․ այն միակը, որ գոյութիւն ունի՝ Կեանքը…

 

 

Զ․ ԱՐՈՒԵՍՏԻ ԿԵԱՆՔԸ

 

Խօսելով արուեստի ծագման մասին՝ գիտութիւնն իր «ճշմարտութիւնները» կառուցում է մանկամիտ-պարզունակ նկարագրական ենթադրութիւնների վրայ, ճիշտ այնպէս, ինչպէս «փաստարկում» է մարդու եւ մարդկային կեանքի «ծագումնաբանութիւնը»։ Մարդկային կեանքի հազարաւոր տարիները, ճիշտ ինչպէս մանկական հէքիաթում, նա ներկայացնում է՝ իբրեւ պարզ, թափանցիկ ակնթարթներ, որոնք կարելի է ամփոփել մի քանի նախադասութիւնների ու պարբերութիւնների մէջ՝ այդպիսով ստեղծելով գիտական-տրամաբանական հիմք՝ կառուցելու համար Կեանքի «պատմական առաջադիմութեան» շէնքը։ Կարեւորն այն չէ, որ մարդկային կեանքի «սկիզբը» թաղուած է անյայտութեան մէջ, եւ մարդկային կեանքի իմացութեան սահմանը մարդկային կեանքի յիշողութեան սահմանն է, այլ այն, որ այդ «սկզբի» պատմութիւնը լինի տրամաբանօրէն անհակասական, «որոշակի-անորոշ», որպէսզի դրանից հնարաւոր լինի մակածել Կեանքի զարգացման գաղափարը։

Այն, ինչ գիտութիւնը ներկայացնում է իբրեւ մարդկային կեանքի «պատմական սկիզբ», ակնյայտօրէն պայմանական է, ուստի չի կարող լինել ճշմարիտ։

Կենսականօրէն կարեւոր է ոչ թէ Կեանքի «սկզբի» կամ արուեստի ծագման հարցը (որն, ինչպէս ցոյց տրուեց, ըստ էութեան, անգոյ-անիմաստ մի հարց է, քանզի Կեանքը ո՛չ սկիզբ ունի, ո՛չ վերջ), այլ այն, որ արուեստը միշտ ենթարկուած է ինչ-որ բարոյական դրականի, որը մարդկային ընկալման մէջ արուեստը տարբերում է Կեանքից։

Դրա պատճառն այն է, որ մարդկային կեանքը միշտ ենթակայ է մահուան սարսափին, որը յաղթահարելու համար մարդը կարծես ինքն իր համար ստեղծում է մի երկրորդ կեանքի հնարաւորութիւն, ուր նա ապրէր հաւերժօրէն, եւ նրա այդ յոյժ մարդկային, այնքա՜ն հասկանալի զգտումը ծնում է արուեստ։

Որքան մարդը խոր է զգում այդ սարսափը, այնքան հզօր է լինում հաւերժելու նրա ձգտումը, ուստի արուեստն անվերապահօրէն մերժում է այն, ինչ կարող է մարդ սպանել, մեռցնել, ոչնչացնել։ Այդպէս գոյանում է այդ բարոյական դրականը՝ կենսասիրութիւնը, մարդասիրութիւնը, բարոյական կատարելագործման ձգտումը, որն էլ իր հերթին առաջ է բերում կենսիմացութեան պահանջ՝ եւս մէկ անգամ ապացուցելով, որ մարդն իր իսկ գոյութեամբ, ապրելու իր ինքնագիտակցութեամբ արդէն  վերուստ գիտի, որ Կեանքը միակն է, որ ունի գոյութիւն։

Ուստի, արուեստը ձգտում է հասնել, անպայման հասնել կեանքին, կենսական լիարժէքութեան, որպէսզի հաւերժութիւնը դառնայ իր իրական կեցութիւնը, ինչպէս ապրելն է մարդու իրական, բայց վախճանական կեցութիւնը։

Արուեստը ձգտում է անել անհնարինը՝ ընդգրկել, իւրացնել, լուսաւորել ամբողջ Կեանքը, այն ամենը, ինչ ինքն զգում, լսում ու տեսնում է, պարզել, իր համար մարդկայնօրէն հասկանալի դարձնել մահը։  

Մարդկութեան մեծագոյն գրողները՝ Հոմերոսը, Նարեկացին, Դանթէն, Շէքսպիրը, Տօլստոյը, Դոստոեւսկին, Ֆօլկները, Գէօթէն, Սէրուանտէսը, Իսահակեանը, Ռիլկէն, Թումանեանը եւ միւս մեծերը, որոնց ստեղծագործութիւնները՝ ինչ-ինչ տարբերութիւններով ու վերապահումներով հանդերձ, ոչ թէ Կեանքի գաղափարական-աշխարհայեացքային-գեղագիտական-դասակարգային «պատկերաւոր» արտացոլանքն են, այլ հէնց Կեանքը, Կեանքի արուեստային համարժէքը, միեւնոյն ժամանակ մեծագոյն «մահագէտներ» են, որոնց ամբողջ կեանքում անվերջ ու անվերջ տանջել է «մահուան գաղտնիքը», ուղեկցել մահուան սարսափը, որը երեք անգամ՝ տարբեր հասակներում Լեւ Տօլստոյին հասցրել է նոյնիսկ խելագարութեան եզրին, ահա, այդ մեծագոյն ու լրջագոյն մարդիկ ոչ միայն իրենց ստեղծագործութիւններով, այլեւ ուղղակիօրէն հաւատացել են, պատրանք են տածել, որ գուցէ եւ իրենք ապրէն… հաւերժօրէն։ Այս իմաստով, արուեստը կարծես արուեստ ստեղծողի «եսասիրութեան» արտայայտութիւնն է, բայց սա զարմանալի չէ, որովհետեւ ճշմարիտ չէ։

 Մարդը որքան խոր է զգում իր կեանքը, նոյնքան խոր է զգում նաեւ ուրիշ կեանքերը եւ դողում է նրանց վրայ․ սա էլ հէնց կոչւում է կենսասիրութիւն, խիղճ ու մարդասիրութիւն։

Հաղորդակցուելով ճշմարիտ արուեստին՝ մարդն իրեն զգում է «հաւերժական»։ Ճշմարիտ արուեստն ասես ստեղծուած է հաւերժութեան մէջ։

Հակառակ դրան՝ «գաղափարական ստեղծագործութիւնները» գամուած են այն «գիտական աշխարհայեացքին», որին ծառայում են՝ իբրեւ բարձրագոյն տիրոջ, իսկ Կեանքը իւրաքանչիւր վայրկեան հաստատում է, որ ամեն մի «օբյեկտիւ ճշմարտութիւն» երեւութական է ու կեղծ, որովհետեւ այն յաւակնոտ պահուածքը, որ ունի գիտութիւնը Կեանքի նկատմամբ, հէնց պայմանաւորուած է Կեանքի կենսական ընկալման բացակայութեամբ։

Ճշմարիտ արուեստի նպատակը Կեանքն է, Կեանքի լիարժէքութեան «արուեստաւորումը», ուստի նա կարիք չունի չեղած բաներ չեղած ձեւով պատկերելու, որովհետեւ նա ձգտում է ըմբռնել, ապրել, ընդգրկել եղածը, իր համար պարզել մութը, լուսաւորել անյայտը։ Ահա թէ ինչու, այն միջոցները, որ նա օգտագործում է այդ նպատակին հասնելու համար, չեն կարող չլինել ամենաստոյգը, ամենասեղմը, ամենահասկանալին, ամենապարզը։ Դա է պատճառը, որ ճշմարիտ արուաստը միշտ էլ պարզ է, յստակ է, կենսականօրէն հասկանալի, որովհետեւ եթէ Կեանքը պարզւում է մի մարդու (ստեղծողի) համար, պարզւում է նաեւ ստեղծածը վերապրողների՝ ուրիշների համար եւս։

Երբ ստեղծագործողը Կեանքը դոյզն իսկ մթագնում է ինչ-որ «գիտական» ու «ոչ գիտական» գաղափարների մարմնաւորումներով, այսինքն՝ «դրսից» կեղծիք է խառնում կենսական ճշմարտութեանը, այդ չափով նրա գործը դառնում է խրթին, բարդ ու անհասկանալի։ Այդ ժամանակ էլ հէնց ակտիւանում է գիտութիւնը՝ ջանք ու եռանդ չխնայելով իր մտացածին «մեկնաբանութիւններով» սովորական մարդկանց մոլորեցնելու համար։ Այդպիսի ցաւալի վրիպման օրինակ է մարդկութեան մեծագոյն գրողներից մէկի՝ Դոստոեւսկու ստեղծագործութիւնը, որը տեղ-տեղ ապրում է «իդէաներով», ուստի երբեմն իրենից վանում է իրենով ապրողներին, իսկ գիտութիւնը կատաղի ու արիւնահեղ մարտեր է մղում՝ որոշելու, թէ Դոստոեւսկին «պօլիֆոնի՞ստ» է արդեօք, թէ՞ «սիմֆոնիստ»։

Ճշմարիտ ստեղծագործութիւնը կեղծ յօրինուածքներից տարբերող ամենակարեւոր բանը, որ նրան դարձնում է հաւերժական, այսինքն՝ նրան կեանք ու կենդանութիւն է պարգեւում, հաւատն է, այն, որ արուեստային կեանքին հաղորդակցուողը ներշնչւում է այն հաւատով, որ դա այդ ստեղծագործութեան միակ հնարաւոր կեցութիւնն է․ հաւատում է, որ դա հէնց Կեանքն է։  Ստեղծողի, ստեղծուածի եւ վերապրողի այս միասնութիւնը պայմանաւորուած է մարդկային ընդհանրական կենսափորձի, կենսիմացութեան գոյութեամբ։

Բանն այն է, որ մարդկային կեանքն անվերջ միասնական է, մէկ մարդու կեանքը եւ մարդկութեան կեանքը զարմանալիօրէն «կրկնում» են իրար՝ անկախ ժամանակներից, ազգերից, աշխարհագրութիւնից, պատմութիւնից։

Դա պայմանաւորուած է այն բանով, որ Կեանքը, մեծ Կեանքը համայն տիեզերքում մի է, միակ բանն է, որ «կարելի է ապրել», եւ մէկ մարդու կենսական ընկալումը միաժամանակ ամբողջ մարդկութեան կեանքի ընկալումն է։

Մարդկային կենսընկալման մէջ այն ամենը, ինչ եղել է, լինում է եւ կարող է լինել, գտնւում է նոյն «հարթութեան» վրայ, նոյն ժամանակի մէջ, ուստի եւ այն, ինչ մարդն զգում է, լսում է, տեսնում ու  ապրում է, ներկայանում է՝ իբրեւ կենսականօրէն հնարաւոր մի բան, որը, ինչ էլ լինի՝ ելնի երկինք, իջնի երկիր՝ միեւնոյն է, կեանքի մէջ է, կեանք է, որ ընթանում է ծննդի ու մահուան արանքում, անցնում է չարի, բարու, արդարութեան, անարդարութեան, հեզութեան ու ըմբոստութեան, առաքինութեան ու անբարոյութեան, աղքատութեան ու հարստութեան, ստորաքարշութեան ու արժանապատւութեան, դիպուածի ու ճակատագրի «խոչ ու խութերի» միջով, եւ անցնողները միմիայն մարդիկ են՝ անուններով ու անանուն, որոնք բոլորը միասին ապրում են մէկ-միասնական կեանք։

Այդպիսի մի փորձ ժամանակին արել է տասնութամեայ Տօլստոյը։ Նա գրել իր կեանքի մի օրուայ, ընդամենը մէկ օրուայ անխաբ, ճշմարիտ պատմութիւնը։ Կարդալով այդ պատմութիւնը՝ մի պահ թւում է, թէ դա քո կեանքի մի օրն է, նոյնիսկ սկսում ես յիշել այլ մանրամասներ այդ օրուայ քո կեանքից, որ… մոռացել է գրել Տօլստոյը։

Ճշմարիտ ստեղծագործութեան մէջ Կեանքը հնարաւոր կեանքի եւ իրական կեանքի միասնութիւնն է, ինչպէս մարդկային կենսընկալման մէջ Կեանքն ինքը իր իսկ հնարաւորութիւնն է։

Ահա թէ ինչու, խորապէս կենսական են նաեւ այն ստեղծագործութիւնները, որոնցում Կեանքը ներկայանում է՝ իբրեւ «հնարաւոր անհնարինութիւն»։ Այդպիսին է, օրինակ, Թումանեանի «Փարուանան», որտեղ չկայ մի բան, որ չլինի կենսական, որովհետեւ Թումանեանը անհնարին միջոցներով փորձում է կենսագրել հէնց անհնարինը, այն, ինչ կեանքում էլ անհնարին է՝ հաւերժական սէրը, սիրոյ կեանքը հաւերժութեան մէջ, եւ այն թախիծը, որ պատում է մարդուն այդ ստեղծագործութիւնն ապրելուց յետոյ, կեանքում հէնց հաւերժական սիրոյ բացակայութեան թախիծն է։  

Եթէ արուեստի ստեղծագործութիւնը բռնադատուած չէ աշխարհայեացքային-գաղափարական նախապաշարմունքներով, ապա ներկայանում է իբրեւ ստեղծողի եւ ստեղծուածի մի անտրոհ միասնութիւն, որն էլ հէնց Կեանքն է, Կեանքի հայեացքն է ինքն իր նկատմամբ․ կարելի է ասել՝ հէնց Կեանքի՛ կեանքը, որովհետեւ ի՞նչ է մէկ մարդու կեանքը․ դա իր եւ ուրիշների կեանքն է, որը «յայտնաբերւում» է այդ մարդու գոյութեամբ, նրա կենսական-բարոյական ընկալումներում։

Ճշմարիտ արուեստում Կեանքը կեանք է՝ առանց մակդիրների, մարդիկ մարդ են՝ առանց պիտակների, բնութիւնը բնութիւն է՝ առանց «սիմվօլացման», ճշմարտութիւնը ճշմարտութիւն է՝ առանց «այլաբանութեան», կեղծիքը՝ կեղծիք՝ առանց «փոխաբերութեան», եւ միակ որոշիչը ստեղծողի կենսական-բարոյական զգացմունքն է, որով ներթափանցուած է ամբողջ ստեղծուածը։

Ճշմարիտ ստեղծագործութեան մէջ կեանքն ընթանում է կենսական տրամաբանութեամբ՝ առանց հասնելու որեւէ «գաղափարական հանգրուանի»։ Կեանքը չի սկսւում եւ չի աւարտւում․ միայն ընթանում է, եւ նրա ընթացքը վերապրողին տրւում է միայն այն բանի շնորհիւ, որ ստեղծողը կարծես իր հայեացքը գցում է այդ ընթացքի վրայ՝ լուսաւորելով կենսական շարժման տուեալ հատուածը, այսինքն՝ կեանքը դարձնում է կենսականօրէն ճանաչելի, մարդկայնօրէն՝ հասկանալի, բարոյապէս՝ տեսանելի։

Պատահական չէ, որ մարդկութեան մեծագոյն ստեղծագործութիւնները Կեանքն սկսում են կարծես «մէջտեղից», միանգամից, ընթացքից՝ մէկ-երկու «ծանօթագրութիւններից» յետոյ,  իսկ Կեանքն ապրելուց յետոյ թողնում են կարծես թէ «անաւարտ»՝ նոյնպէս մէկ-երկու «ծանօթագրութիւններից» յետոյ։ Այդպէս են ստեղծագործում գրեթէ բոլոր մեծամեծերը՝ Հոմերոսը, Նարեկացին, Դանթէն, Շէքսպիրը, Տոլստոյը, Դոստոեւսկին, Ռիլկէն, Իսահակեանը, Ֆօլկները։                   

Քանի որ գիտութիւնը կարծում է, թէ արուեստում ապրում է ոչ թէ մարդկային-սովորական կեանքը, այլ արտացոլւում է «հասարակական կեանքը», ըստ այդմ էլ ստեղծագործութիւնը ենթարկում է «գաղափարական-աշխարհայեացքային վերլուծութեան»՝ մարդկանց դարձնելով տուեալ «հասարակութեան  ներկայացուցիչ», «դասակարգային շահերի արտայայտիչ», կեանքի կռիւը՝ «հասարակական ուժերի պայքար», կենսական հանգամանքները՝ «հասարակայնօրէն տիպական հանգամանքներ», կենսական շարժումը՝ «հասարակական կեանքի զարգացման ընթացք» եւ այլն, եւ այլն։ Գիտական տրամաբանութեան այս թելն ամուր բռնած՝ նա գնում է դէպի ստեղծագործութեան աւարտը, սակայն քանի որ, ինչպէս կեանքում, այնպէս էլ ճշմարիտ արուեստում, Կեանքը մնում է բաց՝ առանց վերածուելու «հասարակական առաջադիմական գաղափարի», գիտութիւնը նեարդայնանում է՝ մեղադրելով արուեստ ստեղծողին «աշխարհայեացքային սահմանափակութեան», «հասարակական կեանքի վերափոխման ուղիները չըմբռնելու», կեանքի վերաբերեալ «գիտական պատկերացումների» բացակայութեան մէջ՝ չնկատելով, որ այդ ամենը գոյութիւն ունի միայն իր մտքում եւ որ ինքն իր պատկերացումները պարտադրաբար փաթաթում է արուեստի պարանոցին՝ ճիշտ այնպէս, ինչպէս բուն Կեանքի առնչութեամբ է վարւում, եւ եթէ դա, իր կարծիքով, «գիտական վերաբերմունքի» պահանջ է արուեստի նկատմամբ, ապա Կեանքի տեսանկիւնից՝ «ազատութեան բռնադատում», առարկայի եւ իր ստուերի բռնի միաձուլման անհեթեթ փորձ։

Այդ ամբաստանութիւնը յարուցուել է ոչ միայն «մերձաւորների»՝ Տօլստոյի, Դոստոեւսկու, Թումանեանի, Իսահակեանի, Ֆօլկների, Ռիլկէի, այլեւ նոյնիսկ «հեռաւորների»՝ Շէքսպիրի, Գէօթէի, Բալզակի, Հայնէի եւ այլ մեծերի դէմ։ Թէ որքա՜ն կեղծ ու անհեթեթ է գիտութեան այդ մեղադրանքը, ցոյց է տալիս, չենք ասում, Կեանքը, այլ նոյն այդ գիտութեան գովասանքը, երբ նա այդ գրողներին գովում է «իրենց ապրած դարաշրջանի հասարակութիւնը քննադատական մեծ ուժով անխնայ մերկացնելու համար»՝ չենթադրելով անգամ, որ եթէ նրանք ապրէին մեր օրերում, նոյնպիսի, նոյնիսկ աւելի՛ մեծ ուժով կմերկացնէին նաեւ «ժամանակակից հասարակութիւնը»։  

Ճշմարիտ ստեղծագործութիւնը մարդուն չի սնում հաւերժական անստուեր երջանկութեան պատրանքներով․ դա, ինչպէս ցոյց է տալիս Կեանքը, գիտութեան, մենաշնորհն է․ չի մոլորեցնում սովորական մահկանացուներին անձնազոհութեան գեղեցիկ ստով՝ նետելով նրանց չգոյութեան անդունդը՝ դրախտային կեանքի ցնորքներով հատուեցելով իրական-կենսական-դժոխայի՛ն տառապանքը, այլ մարդու առջեւ բացում է Կեանքի անընդգրկելի մեծութիւնը, ամրապնդում նրա բարոյական հաւատը Կեանքի նկատմամբ՝ ոչ թէ ինչ-որ «գիտական օբյեկտիւ օրինաչափութիւնների ճանաչողութեամբ», այլ կեանքով, կենսիմացութեամբ, կենսափորձով։ Ահա թէ ինչու, ճշմարիտ արուեստում Կեանքն ապրում է կեանքով, տառապանքը՝ տառապանքով, երջանկութիւնը՝ երջանկութեամբ, չարն ու բարին՝ չար ու բարով։ Արուեստը մարդուն ասում է․ «Եթէ կարող ես, լաւ, բարի, մարդասէր եղիր․ գուցէ թէ նաեւ երջանկանաս»։ Գիտութիւնն ասում է․ «Պէտք է լաւ, բարի, մարդասէր լինել․ եթէ դու չլինես այնպիսին, ինչպէս ե՛ս եմ ասում, այդ դէպքում դու ինքդ չես լինի»։           

 

 

Է․ ԱԶԳ ԵՒ ԱՐՈՒԵՍՏ

 

Ամեն մարդ իր կենսափորձից գիտի, որ Կեանքը գոյութեան կռիւ է, «արեւի տակ տեղ նուաճելու» ձգտում ու մտահոգութիւն։ Առանց դիմելու գիտութեան միջնորդութեանը, գիտի, որ պէտք է կռուի, պայքարի ինքն իրեն, մարդկային իր տեսակը պահպանելու համար, որպէսզի ինքը, իր լեզուն, իր ազգը ոտնակոխ չլինեն համաշխարհային գոյապայքարում։ Գիտի, որ կեանքում ամեն ինչ ենթարկուած է այդ կռուին, եւ ինչ հնարներ էլ բանեցնի գիտութիւնը, գիտի, որ նա նոյնպէս ենթարկուած է այդ կռուին եւ վերջին հաշուով ծառայում է նրան, ով իր տէրն է։ Գիտի, որ ինչ էլ քարոզի գիտութիւնը՝ «համաշխարհային համընդհանուր երջանկութիւն» թէ «համաշխարհային տիրապետութիւն», միեւնոյն է՝ քարոզը ծառայում է քարոզողի «կենսական տարածքի» ամրապնդմանը։ Գիտի, որ դա «կեանքի օրէնքն» է, որը վերացարկելով՝ գիտութիւնը յանգեցնում է ինչ-որ «հասարակական զարգացման օբյեկտիւ օրինաչափութիւնների», որոնց գոյութեան կեղծ՝ «գիտական փաստարկումներով» նա բարոյական-իրաւական հիմք է ստեղծում, իբր, յանուն այդ զարգացման, եթէ անհրաժեշտ է, մարդասիրաբար նաեւ զոհել նրան, ով այդ զարգացման ճանապարհին «ոտքի տակ կընկնի»՝ խանգարելով համաշխարհային երջանկութեան անխափան յաղթարշաւին, եւ միաժամանակ ներշնչել այդ զոհին, թէ քո ոչնչացումը «օբյեկտիւ անհրաժեշտութիւն» է, ուստի դու պէտք է քեզ երջանիկ զգաս՝ արժանանալով այդքան վեհ, մարդասիրական նպատակի զոհը լինելու պատուին։

Այո, Կեանքը գոյութեան կռիւ է, եւ ամեն մի «գիտական միջամտութիւն» Կեանքի «ներքին գործերին», ինչպէս ցոյց է տալիս Կեանքը, յանգեցնում է ոչ թէ չարիքի նուազմանը, այլ, ընդհակառակը, դրա բազմապատկմանը, եւ ոչ ոք չի կարող մարգարէանալ, թէ ա՛յս ու ա՛յս դէպքերում մարդկութիւնը կկործանուի, իսկ ա՛յս ու ա՛յս դէպքերում՝ ոչ, որովհետեւ, ինչպէս ցոյց է տալիս դարձեալ Կեանքը, եթէ մի բան կործանւում է՝ կործանւում է, իսկ եթէ չի կործանւում՝ չի կործանւում։ Պատմութեան ընթացքն անիմանալի է, եւ դրանից ինչ-որ «օբյեկտիւ շարժման օրէնք ու օրինաչափութիւն» կորզել հնարաւոր չէ, որովհետեւ այն ամենը, ինչ գիտութիւնը ներկայացնում է իբրեւ «օբյեկտիւ, գիտական ճշմարտութիւն», կեանքում ունի իր միլիարդաւոր կենսական «հակաճշմարտութիւնները»։

Բնականաբար, արուեստը նոյնպէս ներքաշուած է այդ կռուի մէջ եւ վերջին հաշուով նոյնպէս ծառայում է արուեստ ստեղծողի մարդկային-ազգային տեսակը պահպանելուն։ Դա պայմանաւորուած է այն բանով, որ արուեստն ապրում է առաջին հերթին այն մարդկանց կենսական ընկալումներում, որ պատկանում են արուեստ ստեղծողի ազգային տեսակին։

Ազգային լինելն արուեստի բնական-կենսական վիճակն է․ ասել, թէ արուեստը ձեւով ազգային է, իսկ բովանդակութեամբ՝ համամարդկային, նշանակում է աղաւաղել նրա բնական կոչումը։ 

Տրոհելով արուեստը ձեւի եւ բովանդակութեան՝ գիտութիւնը, ելնելով իր «աշխարհայեացքային-գաղափարական դիրքերից», սահմանում է բովանդակութեան առաջնայնութիւնը ձեւի նկատմամբ, եւ, ի վերջոյ, դուրս է գալիս, որ արուեստի ազգային լինելն այնքան էլ կարեւոր չէ, կարեւորը  համամարդկային լինելն է։ Իրականում, «համամարդկային» ասելով գիտութիւնը միշտ նկատի է ունենում այն ազգայինը, որին ենթարկւում է եւ այս «գիտական հայեացքը», որովհետեւ եթէ գիտութեան մէջ «համամարդկային» ասուածն ունի ինչ-որ «հասկացութային» իմաստ, ապա կեանքում դա մէկ ուրիշ ազգայինի սխալ անուանումն է, որը, ինչպէս ցոյց է տալիս Կեանքը, պարզապէս քօղարկում է մի ազգայինի դիմազրկումը մէկ այլ ազգայինի կողմից՝ յանուն վերջինիս կենսական հզօրացման եւ առաջինի թուլացման։

Ազգային լինելն արուեստի ոչ թէ ձեւային յատկանիշն է, այլ նրա միակ կենսական կեցութիւնը, որովհետեւ ընդհանրապէս «համամարդկային արուեստ»  կոչուածը գոյութիւն չունի – դա գիտութեան հնարածն է – այլ կայ միայն Կեանք եւ Կեանքի արուեստ, իսկ մարդկութեան կեանքը տարբեր ազգերի կեանքն է, ուստի արուեստը միշտ ազգային է։  Չկայ աշխարհում որեւէ ստեղծագործութիւն, որ չծագի որեւէ ազգից եւ չպատկանի նրան․ «անազգ» արուեստ գոյութիւն չունի։

Նոյն «գիտական տրամաբանութեամբ» էլ գիտութիւնն ասում է, թէ ազգերը մարդկային ընդհանրութեան ձեւեր են եւ հասարակական կեցութեան զարգացման հետեւանքով վերջիվերջոյ կանհետանան՝ մերձենալով իրար ու ձուլուելով իրար մէջ, իսկ կեանքում դա նշանակում է՝ մի ազգի բռնի ձուլումը մէկ այլ ազգի կողմից, մի ազգի լեզուական, մշակութային ու բարոյական արժէքների պարտադրումը մէկ այլ ազգի, ինչն այնքա՜ն պերճախօս կերպով ապացուցում է Կեանքը։

Այսպիսով, արուեստն ունի միայն ու միայն ազգային բնոյթ, էլ չասած այն միջոցների մասին, որ անհերքելիօրէն հաւաստում են արուեստի ազգային կեցութիւնը, առաջին հերթին՝ լեզուն, որ մի ազգին բնականօրէն տարբերում է միւսից։ 

Արուեստի համամարդկային արժէքի կեղծ ըմբռնումը գիտութեանը հնարաւորութիւն է տալիս ազգայինը համադրել կամ հակադրել չեղած մի բանի՝ «համամարդկային գաղափարների» գոյութեանը։ Պէտք է շեշտել, որ չկան այդպիսի «համամարդկային գաղափարներ», որոնց ներկայութեամբ կամ բացակայութեամբ կարելի լինէր որոշել արուեստի ազգային (ցածր) եւ համամարդկային (բարձր) արժէքը։

Արուեստի ստեղծագործութեան արժէքը որոշւում է նրա կենսական լիարժէքութեամբ, Կեանքի մարդկային-կենսական ընկալման եւ արուեստային ընկալման հնարաւոր համարժէքութեամբ։ Ուստի, չկան «ազգային» ու «համամարդկային» թեմաներ․ կայ միայն Կեանքի «թեմա», որը չի կարող չլինել ազգային, ինչպէս կեանքում չկայ ընդհանրապէս մարդ, այլ կայ միայն մի որոշակի ազգի մարդ, որն իր կեանքը իրացնում է մի որոշակի լեզուի մէջ։

Այսպիսով, ազգայինի եւ համամարդկայինի յարաբերակցութեան հարցը, ըստ էութեան, կեղծ հարց է․ համամարդկայինը գիտական վերացարկում է, գոյութիւն ունի միայն գիտութեան մէջ, իսկ կեանքում՝ ոչ, այնինչ ազգայինը արուեստի ստեղծագործութեան «ազգանունն» է, առանց որի հնարաւոր չէ կեանքում մի ստեղծագործութիւնը տարբերել մէկ ուրիշից։

Կեանքն ամենուրեք կեանք է, բայց նա ապրում է ազգերի մէջ, ուստի միշտ ազգային է։ Գրիգոր Նարեկացին համաշխարհային մեծութեան է հասել ոչ այն բանի շնորհիւ, որ իր ստեղծագործութիւններում արծարծել է «համամարդկային գաղափարներ», այլ միայն այն բանի շնորհիւ, որ իր արուեստում հասել է կենսական մի այնպիսի բացառիկ լիարժէքութեան, որպիսին, թերեւս, շատ քչերին է յաջողուել աշխարհում։ Ընդհակառակը, այդ «համամարդկային գաղափարների» (կրօնական գիտակցութեամբ պայմանաւորուած) «շրջանակային» առկայութիւնը նրա գործերւմ միայն խոչընդոտել է նրա ստեղծագործ ուժի ազատ-համապարփակ ծաւալմանը։ Սակայն Գրիգոր Նարեկացին հայ գրող է, գրել է հայերէն, ուստի նրա գրականութիւնն ինքնին հայկական է եւ փառք ու հզօրութիւն է հաղորդում իր ազգին՝ լինելու ու մնալու հայ, եւ կեանքի կռւում միշտ զօրավիգ լինելով նրան՝ հաւաստում է իրեն ծնող ժողովրդի գոյաբանական անշփոթելի ինքնութեան անանցականութիւնն ու անսահմանութիւնը։

 

 

Ը․ ԿԵՆՍԱԿԱՆ ՌԵԱԼԻԶՄ

 

Այսպիսով, մարդու միակ յենարանը կեանքում, կեանքի կռւում, արուեստն է, որ նա ստեղծում է՝ ի մխիթարութիւն իր գոյութեան տիեզերական մենակութեան։

Երբ մարդը գիշերով մենակ, անկեանք վայրերով ճամփայ է գնում, նա միշտ երգում է ինքն իրեն կամ խօսում է ինքն իր հետ, որ իրենից վանի անյայտի վախը, մահուան սարսափը յաղթահարի։ Նրան չի օգնում այն բանի իմացութիւնը, թէ աշխարհը «սրընթաց զարգանում» է, այլ օգնում է երգը, խօսքը, արուեստը։  Նրան օգնում է մի երկրորդ Կեանք, որ ինքն արուեստն է։

 Ինչպէս կեանքում չկան այնպիսի «յատուկ սկզբունքներ», որոնցով առաջնորդուէր կենսական շարժումը, ճիշտ այդպէս էլ արուեստում չկան այնպիսի «շարժողական մեխանիզմներ», որոնցով արուեստն արտացոլէր Կեանքը։

Աշխարհայեացքային-գաղափարաբանական սկզբունքներով պայմանաւորուած՝ գիտութիւնը արուեստի միասնական ընթացքի մէջ առանձնացնում է  «գեղարուեստական արտացոլման» ինչ-ինչ եղանակներ (մեթոդներ), ըստ որոնց, իբր, արուեստն արտացոլում է Կեանքը։ Նա մասնատում է արուեստի շարժումը բազմաթիւ «իզմերի» մէջ՝ խառնելով ու նոյն կրքոտութեամբ մեկնաբանելով կեղծ ու ճշմարիտ ստեղծագործութիւնները։ Ինչպէս կեանքում թոյլ ու մոլորուած մարդիկ, խմբաւորուելով՝ պատսպարւում են ինչ-որ «հասարակայնօրէն առաջադէմ ուսմունքի» մէջ, ճիշտ այդպէս էլ արուեստում կեղծ, թոյլ ստեղծագործութիւնները միաւորւում են ինչ-որ գրական «հոսանքների», «ուղղութիւնների», «դպրոցների» մէջ՝ իրենց կենսական անլիարժէքութիւնը հատուցելով «գաղափարական հարստութեամբ»։

Իրականում, մարդկութեան մեծագոյն ստեղծագործութիւնները՝ Հոմերոսից մինչեւ Ֆօլկներ, ենթարկւում են միայն մէկ «արտացոլման սկզբունքի»՝ կենսական ճշմարտութիւնը հնարաւոր լիարժէքութեամբ վերստեղծելու «մեթոդին»։ 

Ինչպէս արդէն նշուել է, ճշմարիտ արուեստի նպատակը Կեանքն է, Կեանքի «կերպարի» կենսականօրէն համարժէք վերստեղծումը, ուստի, այն բոլոր միջոցները, որոնցով «նուաճւում» է Կեանքը, չեն կարող չլինել ճշմարիտ, կենսական։ Ելնելով դրանից՝ կարելի է, կեղծ, գաղափարական ստեղծագործութիւններից տարբերելու նպատակով, ճշմարիտ, հաւերժական արուեստը բնորոշել իբրեւ կենսական ռեալիզմի արուեստ՝ «ռեալիզմ» անուան տակ հասկանալով կենսական ճշմարտութիւնը։ 

Կենսական ռեալիզմի արուեստում Կեանքը պատկերւում է յանուն Կեանքի եւ ոչ թէ այս կամ այն գաղափարական հայեցակէտերը գեղարուեստօրէն ժխտելու կամ հաստատելու նպատակով, ուստի այդ արուեստը միշտ բարոյական է։

Եթէ արուեստը Կեանքը դարձնում է միջոց՝ հաւաստելու իր հաւատարմութիւնը որեւէ գաղափարախօսութեան, ինչ-որ գեղագիտական-աշխարհայեացքային «իդէալների», ապա այդ արուեստն անբարոյական է։

Հաւասարապէս անբարոյական է նաեւ այն արուեստը, որ Կեանքը դարձնում է միջոց՝ ջախջախելու մէկ այլ գաղափարախօսութիւն։

Յովհաննէս Թումանեանի «Գիքորը» բարոյական-ճշմարիտ-կենսական ստեղծագործութիւն է, որովհետեւ Թումանեանն այդ երեխայի կեանքը, նրա ողբերգութիւնը պատկերել է, որպէսզի ոչ թէ ժխտի կամ հաստատի ինչ-որ գաղափար (որ կնշանակէր անազնիւ, անբարոյական մի բան՝ շահարկել այդ փոքրիկ մարդու դժբախտութիւնը, խաղալ նրա վրայ), այլ Թումանեանը ձգտել է հասնել այդ փոքրիկ տղայի կեանքին, օգնել հէնց Գիքորին։ Թումանեանի նպատակը Կեանքն է, կենսական լիարժէքութեան հասնելն է, եւ դրա շնորհիւ է միայն, որ նրա արուեստն այն բոլոր մարդկանց վրայ, որ հաղորդակցւում են դրան, առանց խտրութեան, թողնում է բարոյական անանց ազդեցութիւն՝ ճիշտ այնպէս, ինչպէս կեանքում այդպիսի ողբերգութիւնը չի կարող անտարբեր թողնել ոչ մի մարդու, եթէ նա գազան ու մարդակեր չէ։ Թումանեանի ստեղծագործութիւնը կդադարի ապրելուց միայն այն ժամանակ, երբ երկրագնդի վրայ այլեւս չի ապրի մարդկութիւնը, չի լինի կեանք, որովհետեւ, անկախ ամեն տեսակ կեղծ «զարգացումներից», կեանքում ամեն տեղ կան ու կլինեն գիքորներ․ խնդիրը միայն տեսնելը, զգալը, վերապրելն է, այսինք՝ այն, ինչով օժտուած է Թումանեան անունով մարդը։

Իսկ ի՞նչ է արուեստի անբարոյականութիւնը։ Դա նոյն արուեստ ստեղծողի անբարոյականութիւնն է։

Դոստոեւսկու «Դէւեր» վէպն ունի գրաքննութեամբ չանցած մի գլուխ, որ կոչւում է «Տիխոնի մօտ» («У Тихона»)։ Այդ գլուխն ամփոփում է Ստաւրօգինի «Խոստովանութիւնը», ուր Ստաւրօգինն ամենայն մանրամասնութեամբ, առանց կեղծիքի իսկ նշոյլի, մի տեսակ դիւային սառնասրտութեամբ Հայր Տիխոնին է ներկայացնում, թէ ինչպէս է ինքը բռնաբարել մի մանկահասակ աղջկայ։ Կարդալով այդ պատմութիւնը՝ ընթերցողը ոչ թէ համակւում է հեշտասիրական զգացումներով, այլ բարոյական մի այնպիսի ծանր, անելանելի տառապանքով, որ դրանից յետոյ անհնարին է թւում ապրելը, մարդ կոչուելը, էլ չասած՝ սիրուն հաւատալը։ Այդտեղ չկան ո՛չ զղջման խօսք, ո՛չ որեւէ զգացմունքի «գեղագիտական քօղարկում», ո՛չ մեղսաքաւութեան գիտակցական մղում, եւ ընթերցողին պատում է նոյնիսկ ոչ թէ խղճահարութիւնն այդ ոչնչացուած կեանքի հանդէպ (աղջիկն ինքն է մղւում դէպի Ստաւրօգինը եւ յետոյ, չդիմանալով իր իսկ բարոյական ներքին ճնշմանը, ինքնակամօրէն կախւում է խորդանոցում), այլ մի տեսակ բարոյական սարսափը սեփական անձի դիմազրկման կամ դիմակազերծման (որ արդէն կայ Ստաւրօգինի օրինակով) կենսական հնարաւորութեան նկատմամբ։

Այս ստեղծագործութեան բարոյական լինելը պայմանաւորուած է միայն մէկ բանով՝ ստեղծողի բարոյականութեամբ, այն բանով, որ հասնելով «գերագոյն իրապաշտութեան»՝ Դոստոյեւսկին բարոյական փորձութեան է ենթարկում ինքն իրեն, կեանքը, ընթերցողին՝ յուշելով, որ մարդկային կեցութեան սահմանը մարդու բարոյական կեցութեան սահմանն է, եւ անկախ «մեծ, համամարդկային իդէալներից» (Ստաւրօգինը «սոցիալիստ» է, պայքարում է «համաշխարհային երջանկութեան» համար) մարդ մնալու միակ «հնարը» բարոյական լինելն է, այլապէս Կեանքը կոչնչանայ։ Ահա՝ անբարոյականութեան ներխուժումը արուեստի մէջ արդարացուած է միայն այն հանգամանքով, որ ստեղծողը բարոյական է, ուստի բարոյական է նաեւ ստեղծագործութիւնը։

Իսկ ահա մէկ այլ ստեղծագործութիւն, որը նոյնպէս պատկերում էր մի ջահէլ աղջկայ անբարոյական դառնալու ընթացքը, անբարոյական էր, որովհետեւ ստեղծողն ինքն էր անբարոյական․ հակառակ իր «գեղարուեստական անուրանալի արժանիքներին»՝ ստեղծագործութիւնը նպատակ ունէր հեշտասիրական զգացումներ բորբոքելու ընթերցողի մէջ։ Այդտեղ եւս ամեն ինչ վերին աստիճանի իրական էր, անառարկելիօրէն «ռեալիստական», կերպարները՝ կենդանի, իրադրութիւնները՝ «ինչպէս կեանքում»։ Ի տարբերութիւն շատ ու շատ «բարձրարժէք գաղափարական ստեղծագործութիւնների»՝ այդտեղ չկար ոչ մի միտումնաւորութիւն, սակայն ընթերցողը, եթէ բարոյական մարդ էր, կարդալով մի քանի էջ՝ գիրքը միանգամից շպրտում էր դէն, իսկ եթէ կարդում էր այլ՝ «յատուկ»՝ մասնագիտական նպատակով, պէտք է իր վրայ անասելի բարոյական  ճիգ գործադրէր, որպէսզի գնար մինչեւ վերջ, ճիշտ այնպէս, ինչպէս «գաղափարական ստեղծագործութիւններ» ընթերցելիս։

Ստաւրօգինի «Խոստովանութեան» եւ այս ստեղծագործութեան միջեւ (վերնագիրը բացակայում էր, երեւի՝ ոչ պատահաբար) տարբերութիւնն այն է, որ նրա հեղինակը Դոստոյեւսկին է, իսկ սրանը (հեղինակի անունը եւս չկար) մէկ այլ մարդ, ըստ երեւոյթին՝ «պրօֆէսիոնալ գրող», որը փող աշխատելու համար դիմել էր նման անբարոյական արարքի՝ պղծելով գրիչը, ճիշտ այն նոյն ձեւով, ինչպէս ուրիշ նոյնպիսի գրողներ, այս անգամ առանց թաքցնելու, աւելի ճիշտ՝ հէնց յայտնի՛ դարձնելու համար իրենց անունը, գրիչը պղծում են «գաղափարական ստեղծագործութիւններով», որ նոյնպէս եւ նոյնքան անբարոյական են։ 

Այսպիսով՝ միայն Կեանք եւ Կեանքի արուեստ։

 

 © Սեւակ Արամազդ