Սեւակ Արամազդ․ ԲՆՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՀԱՅԵՐԸ․ ՇԱՐԺՄԱՆ ՕՐԷՆՔԸ

ա․ Բնութիւնը

Համայն գոյութիւնն իր յարացոյցով՝ տիեզերքով, բնութեամբ, աշխարհով, կեանքով, մարդկութեամբ, անմնացորդ ենթարկւում է մէկընդմիշտ տրուած օրէնքների։ Հսկայ գալակտիկայից մինչեւ մարդ ու միաբջիջ ամեոբա ապրում են «խաղի միեւնոյն կանոններով»։ Եթէ այդպէս չլինէր, ապա ոչինչ գոյութիւն չէր ունենայ․ դեռ չծնուած՝ կանհետանար «վաակումի փրփուրի» պէս։ Ոչ ոք երբեւէ չի իմացել, չգիտի եւ չի կարող իմանալ այդ օրէնքների ինչ լինելը, քանի որ իմացութիւնը նոյնպէս դրանց «զաւակն» է։ Դրանք նիւթակա՞ն են, հոգեւո՞ր, բանակա՞ն, անբանակա՞ն, թէ՞ բոլորը միասին վերցրած՝ անհնար է տարորոշել․ այդ օրէնքները բացարձակապէս անհաղորդ են ու անթափանց, ինչպէս «պլանկեան պատը»։ Սակայն դրանք ճանաչւում են իրենց ներգործութեամբ, եւ մենք կարողանում ենք ասել՝ տիեզերք, բնութիւն, կեանք, մարդկութիւն, աշխարհ, մի խօսքով՝ իրականութիւն։

 

Ամեն ինչ կառավարող այդ օրէնքներն իրենք, լինելով յաւիտենապէս հաստատուն ու անփոփոխ, մարմնաւորուած են շարժման մէջ, այսինքն՝ ժամանակի եւ տարածութեան։ Այդ շարժման բնոյթը, իմաստը, նպատակը եղել եւ մնում են անյայտ։ Գուցէ նաեւ այն պատճառով, որ այդպիսի հասկացութիւններ իրականում գոյութիւն չունեն։ Սակայն շարժումն ինքը բացայայտօրէն պատճառաբանուած է, եւ միակ բանը, որ հնարաւոր է ասել նրա մասին, այն է, որ նա «ուղղորդուած» է եւ անհրաժեշտաբար ձգտում է ինչ-որ բացարձակ հաւասարակշռութեան։ Դա կարող է լինել գոյութեան «ջերմային մահը» կամ «յաւիտենական կեանքը», սակայն երկու դէպքում էլ խօսքը բացարձակ անշարժութեան մասին է, այսինքն՝ անգոյութեան՝ որպէս միակ հնարաւոր ելքի։

 

Այս հակասութիւնն էլ հէնց այն «կախարդական աղբիւրն» է, որից բխում է գոյութեան իրական ընկալումը։ Այն, որ գոյութիւնը սկզբունքօրէն միշտ ինչ-որ դրական բան է, պայմանաւորուած է շարժման օրէնքների անխախտ միասնութեամբ։ Լոյսը ծնւում է այն չնչին տարբերութիւնից, որ առաջանում է մասնիկների զանգուածների միաձուլման հետեւանքով, ուստի անկշիռ է, որպէսզի չխախտի տարրերի համակշիռ գոյակցութիւնը։ Կեանքը, բուսական-կենդանական աշխարհը գոյութիւն ունեն ձգողական ուժի ներգործութեան շնորհիւ, եւ նոյնիսկ մարդու կառուցուածքն ու կենսագործունէութիւնը՝ գլուխ, երկու ականջ, երկու աչք, քիթ, բերան, իրան, թեւ ու ոտք, ինչպէս նաեւ ժամանակային ու տարածական ընկալումը՝ գիշեր, ցերեկ, ամիս, տարի եւ կամ վերեւ, ներքեւ, աջ, ձախ, առաջ, յետ եւ այլն, արդիւնք են իզոտրոպային միջավայրում ծանրութեան ուժի դէպի երկրագնդի կենտրոնն ուղղուած գործունէութեան։ Գոյութեան օրէնքներն ինքնաշխատ են եւ «աչալուրջ հսկում» են, որ որեւէ բան չխաթարի շարժման համաչափութիւնը։ Եթէ, օրինակ, «տիեզերական հաստատուններ» կոչուող օրէնքները չնչինագոյն չափով իսկ շեղուէին իրենց տրուած արժէքներից, ապա համայն տիեզերքն՝ իր համաստեղութիւններով, արեւով, Երկիր մոլորակով ու մարդկութեամբ, ակնթարթօրէն կկործանուէր կամ էլ պարզապէս չէր կարող գոյութիւն ունենալ։

 

Քանի որ շարժումն «ապրում» է հակոտնեայ ուժերի փոխներգործուն հաւասարակշռութեան հաշուին,  ուստի դրանք իրենց բազմաչափ յարաբերութիւններով ինքնաբերաբար առաջ են բերում այն ամենը, ինչ մարդու պարագային «թարգմանւում» է՝ իբրեւ ծնունդ, մահ, չար, բարի, սէր, հոգի, ոգի, մարմին, ազգ, երկիր, պետութիւն, անկախութիւն, ազատութիւն, արդարութիւն, մարդասիրութիւն, ազնւութիւն, պատերազմ, խաղաղութիւն, թշնամութիւն, բարիդրացիութիւն, մի խօսքով, այն բոլոր կենսական-բարոյական հասկացութիւններն ու երեւոյթները, որոնցով բնորոշւում է մարդկային կեանքը։ Չկայ բնութեան մէջ գէթ մէկ օրէնք, որ հաւասարապէս չգործի նաեւ մարդկային կեանքում։ Պատկերաւոր ասած՝ այս երկնքի տակ գոյութիւն ունեցող կամ չունեցող ամեն ինչ՝ տերեւից մինչեւ աստուած կամ աստուածներ, խոնարհւում է գոյութեան օրէնքների այդ անտեսանելի կշէռքի նժարների արդարութեանը։

 

Մարդը, օգտուելով այն հանգամանքից, որ եզակիօրէն տիրապետում է անդրադարձ գիտակցութեան եւ ճանաչում «կեանքի հրճուանքը», փորձում է շրջանցել գոյութեան օրէնքների անխտրական «դաժանութիւնը»՝ արդարութիւնը, անկաշառութիւնը, անդարձութիւնը, չէզոքութիւնը, անխուսափելիութիւնը՝ իր պատկերացման մէջ ստեղծելով մէկ այլ՝ զուգահեռ աշխարհ, որտեղ այդ օրէնքները կկորցնէին իրենց վաւերականութիւնը կամ, առնուազն, կգործէին՝ ըստ ցանկութեան։ Եւ ժամանակի ընթացքում մարդու ներաշխարհում յառնեց մի ամբողջ երազային տիեզերք՝ իր սեփական «օրէնքներով», իր արարչով, արարչագործութեամբ, աստուածներով, հրեշտակներով, հրէշներով, հերոսներով, երկնքով, երկրով, անդրաշխարհով, պայքարներով, պատիժներով, մահով ու յարութեամբ։ Այդ ամենի միակ նպատակը «յաւիտենական կեանքի» ձեռքբերումն էր, որին մարդը յոյս ունէր արժանանալու սեփական աստծուց՝ չկռահելով նոյնիսկ, որ այդ աստուածն ընդամենը իր սեփական «ես»-ի հայելային արտացոլանքն է «երկնքում»՝ ճիշտ իր հակապատկերը։ Այսպէս գոյացաւ կրօնական գիտակցութիւնը, որը գնալով աւելի ու աւելի մթագնեց գոյութեան օրէնքների իրական ընկալումը, թէպէտ այդ օրէնքներն իրենք շարունակում էին գործել անդրդուելիօրէն անփոփոխ՝ դոյզն իսկ չազդուելով մարդու հաւատքից ու պատկերացումներից։

 

Գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման այդ արմատական խեղաթիւրումն ինչ-որ պահի յանգեցրեց մարդկային պատմութեան մէջ մի աննախընթաց յեղաշրջման․ կրօնական առասպելն իր երեւակայական պատմութիւնների կեղծ իրականութեամբ, ոչնչով չհիմնաւորուած պնդումներով, յօրինածոյ կերպարներով՝ աստծով, փրկիչներով, մարգարէներով ու առաքեալներով, հռչակուեց իբրեւ մարդկութեան միակ իրական-վաւերական պատմութիւն, իսկ բուն-բնական պատմութիւնը յայտարարուեց կեղծ ու անգոյ։ Ըստ այդմ, տիեզերքն ու կեանքը ղեկավարում էին այլեւս ոչ թէ բնութեան օրէնքները, այլ բացառապէս «աստուածային նախախնամութիւնը»՝ ինչ-որ «աստուածային կամք»։ Իրականութեան այդ ծայրայեղ նենգափոխումից ծնուեցին, այսպէս կոչուած, պատմական կրօնները, որոնք, միջոցների մէջ խտրութիւն չդնելով, հասան իրենց միակ տենչալի նպատակին՝ երկրային բացարձակ իշխանութեան, եւ երկրագնդի արեւմտեան մասը գրեթէ ամբողջութեամբ թաղուեց խաւարի ու տգիտութեան մէջ։ Այլատեացութիւնը, մարդու հոգեւոր ու մտաւոր ստրկացումը, սեփական բացառիկութեան եւ ընտրեալութեան անյողդողդ համոզումը, բացարձակ չարի՝ Սատանայի «յայտնութիւնը», ցեղասպանութեան սկզբունքի եւ կրօնական անմարդկային պատերազմների «յայտնագործումը», ամենայն գիտութեան ու մշակոյթի անվերապահ ժխտումն ու ոչնչացումը, զանգուածային մարդասպանութեան աստուածաբանական արդարացումներն ու կիրառումը դարձան անքննելի դոգմա ու գործելակերպ։ Այս վիճակն Արեւմուտքում տեւեց մի ամբողջ հազարամեակ։ 

 

Անընդհատ բախուելով շարժման օրէնքների աննահանջ դիմադրութեանը, այնուամենայնիւ, կրօնական գիտակցութիւնը, իր երկրային իշխանութիւնը պահպանելու նպատակով, ստիպուած էր գնալու «փոխզիջման», եւ ծնուեց գոյութեան օրէնքների, այսպէս ասած, կրօնականացուած ընկալումը, երբ իրերի բնական ընթացքը կրօնական գիտակցութեան համար այլեւս ոչ թէ անմիջական գործադրման առարկայ էր, այլ վախճանաբանական ընդհանուր հիմնաւորման, եւ նրանց միջեւ ճանաչողական կապը դարձաւ միջնորդաւորուած։

 

Այդ կրօնականացուած ընկալման էութիւնն այն է, որ դրանով կրօնական գիտակցութիւնը կարծես ստեղծում է իր «երկրային կրկնօրինակը», որի կենտրոնում արդէն մարդկային անհատական կամ հաւաքական «ես»-ն է, նրա կամքը՝ «աստուածային կառավարման» ներքոյ։ Բխելով կրօնական գիտակցութիւնից՝ իրականութեան կրօնականացուած ընկալումը, սակայն, չի յանգում նրան, այլ միայն ծառայում է՝ իբրեւ մարդու աշխարհազգացողութեան մի իւրայատուկ խորապատկեր՝ ձեւափոխելով մարդու մտածողութեան արքետիպային կառուցուածքն ու կանխորոշելով հոգու շարժումների  ընդհանուր ուղղութիւնը՝ անկախ նոյնիսկ մարդու «անձնական» գաղափարներից ու համոզմունքներից։ Մարդը հաւատացեա՞լ է, թէ՞ ոչ՝ նշանակութիւն չունի․ նա արդէն իսկ «բռնուած» է այդ աշխարհընկալման անտեսանելի բաւիղներում։ Մարդը կարող է հաւատալ՝ առանց  լինելու հաւատացեալ, ճիշտ ինչպէս մէկը կարող է օժտուած լինել գեղարուեստական զգացողութեամբ՝ առանց  գրող լինելու։

 

Ճշմարտութիւնը, ճշմարտութեան ձգտումը, որ գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման «շարժիչ ուժն» է – այլապէս մարդու գոյութիւնը կլինէր անիմաստ –  օգտուեց այդ «սողանցքից», եւ Լուսաւորականութեան շնորհիւ եւրոպական ժողովուրդները մեծ զոհողութիւնների գնով կարողացան յաղթահարել աշխարհի այդ կրօնականացուած ընկալումը։ Դրա շնորհիւ ստեղծուեց արդի քաղաքակրթութիւնը, որն աներեւակայելի թռիչքներով սրընթաց զարգանում է «մինչեւ էսօր»։ Այդ ընթացքում որոշ ժողովուրդներ անհետացան, որոշ ժողովուրդներ մնացին «կէս ճամփին», իսկ մի քանիսն էլ, այդ թւում նաեւ հայերը, է՛լ աւելի ամուր կառչեցին գոյութեան այդ կրօնականացուած ընկալմանը՝ իբրեւ այս երկրագնդի վրայ իրենց գոյութեան միակ իմաստի ու արդարացման։

 

Ուստի, որքան կրօնականացուած է մի ժողովրդի կենսընկալումը, այնքան նա անհրաժեշտաբար յետամնաց է ու խաւարամիտ, եւ նոյնքան էլ վտանգուած է նրա գոյութիւնը։

 

 

բ․ Հայերը

 

Ինչպէս շատ ուրիշների, այնպէս էլ հայ ժողովրդի պարագային, կեանքի ու աշխարհի կրօնականացուած ընկալման բացարձակ տիրապետութիւնը դարձաւ նրա քաղաքական անկման, պետականութեան վերացման, բնատուր ինքնութեան ու պատմական յիշողութեան բնաջնջման, գոյաբանական նահանջի եւ, ի վերջոյ, գրեթէ իսպառսպուռ կործանման գլխաւոր պատճառը։ Աւելորդ է անգամ ասել, թէ ինչ է պատահում այն մարդու հետ, որը, կամուրջ կառուցելու փոխարէն, գլխիվայր նետւում է անդունդը՝ համոզուած լինելով, որ իր հաւատի, հաւատարմութեան, սիրոյ ու նուիրումի շնորհիւ աստուած իրեն թեւեր կտայ՝ թռչելով հասնելու միւս ափը․․․

 

Բնականաբար, նոյնը կատարուեց կրօնականացուած ընկալումից սերուած հայ քաղաքական գիտակցութեան հետ, ուստի, հայ ժողովրդի՝ ոտքի կանգնելու, մէջքը շտկելու բոլոր փորձերը ցանկամիտ էին ու ցնորական եւ անհրաժեշտաբար ծաւալւում էին փրկչական առասպելաբանութեան տիրոյթում, լցուած՝ անհամար «հերոսներով» ու «բարոյական յաղթանակներով»։ Դրանք, իրականում, անզօրութիւնից ծնուած պարզ ու անհեռանկար քաղաքական-ռազմական արկածախնդրութիւներ էին՝ անխուսափելիօրէն դատապարտուած ձախողման։ Պատահական չէ, որ միայն «գիտական հիմունքներով» ստեղծուած խորհրդային տիրապետութեան շրջանում կրօնի վրայ դրուած արգելանքի շնորհիւ որոշակիօրէն նահանջեց իրականութեան այդ կրօնականացուած ընկալումը, եւ հայ ժողովուրդն անմիջապէս կարողացաւ իրեն որոշ չափով «անկաշկանդ դրսեւորել»՝ ստեղծելով կրթութիւն, գիտութիւն, լուսաւորութիւն, ինչը եւ նախապատրաստեց 88-ի պատմաքաղաքական յեղափոխութիւնը։ 

 

Այդ յեղափոխութիւնն արմատապէս մերժեց պատմութեան կրօնականացուած ընկալումը՝ դրա մէջ իրաւամբ տեսնելով հայոց բոլոր ձախողումների պատճառը, եւ որդեգրեց գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման սկզբունքը, որը ենթադրում էր ճշմարտութիւնը սեփական մտքով ու ձեռքով «քամել» իրականութիւնից եւ ոչ թէ սպասել նրա «երկնային յայտնութեանը»։ Դա նշանակում էր «տեսնել աշխարհն այնպէս, ինչպէս որ է» եւ, միաժամանակ, «տեսնել աշխարհն այնպէս, ինչպէս որ չէ», այսինքն՝ «երրորդ ուժի բացառում», յարաբերութիւնների սթափ կշռադատում, հնարաւորութիւնների յստակ հաշուառում, դիւանագիտական հմուտ թիավարում, ազգային-պետական շահի բացարձակ գերակայութեան ու դրա սահմանների ճշգրիտ զգացողութիւն, ապագայի ստոյգ կանխատեսում եւ այլն։ Այդ իրատեսական սկզբունքի կիրառումը՝ համահունչ համաշխարհային պատմաքաղաքական իրողութիւններին, կարճ միջոցում հայութեան համար ապահովեց չլսուած ու չտեսնուած յաղթանակներ։ Թւում էր, թէ իր ակնբախ ու շօշափելի նուաճումների ուժով այդ նոր յեղափոխական գիտակցութիւնը կրակի պէս վերից վար բռնկելու էր հայ ժողովրդի բոլոր շերտերը, սակայն անսպասելիօրէն տեղի ունեցաւ հակառակը․ անտեսելով նոյնիսկ իր սեփական անձնուրաց ներդրումն ու տառապանքներն ազատագրական պայքարում, հայ ժողովուրդը ներքուստ սահմանազատուեց այդ նոր, իրատեսական աշխարհընկալումից՝ դրանում տեսնելով իր հազարամեայ «սրբազան» համոզմունքներին սպառնացող մահացու վտանգ, եւ կրկին ամբողջ «տոհմով ու ցեղով» նետուեց ապաստանելու իր հարազատ կրօնականացուած ընկալման մէջ, որը, եթէ ի մի բերելու լինէինք դրա տարրերը, մօտաւորապէս յանգում է հետեւեալին․ 

 

ա) հայը եզակի է, բացառիկ՝  աստծոյ ընտրեալ ժողովուրդ, «աստուածային ազգ», «հաւերժի որդի», «յաւիտենութեան ճամփորդ»՝ օժտուած առանձնաշնորհեալ ընդունակութիւններով․ բ) նա եկել է այս աշխարհը աստծոյ կողմից նշուած յատուկ առաքելութեամբ (թէ ո՞րն է այդ  առաքելութիւնը, սովորաբար, չի նշւում․ դատելով դրա առանձին արծարծումներից՝ անշուշտ, «փրկչական»)․ գ) դրա անհերքելի ապացոյցն է նրա պատմական ճակատագիրը՝ «աշխարհում» կրած անլուր տառապանքները՝ հալածանքները, կոտորածները, բռնադատումները եւ, ի վերջոյ, աննախընթաց ցեղասպանութիւնը (քանզի ցեղասպանուել, այսինքն՝ «զոհաբերուել» կարող են միայն ընտրեալները․ ի դէպ, այս մոլորութիւնը յատուկ է նաեւ հրէաներին, ինչը, սակայն, նրանց պարագային ունի յոյժ գործնական եւ քաղաքականօրէն իրեն արդարացրած նպատակ)․ դ) այդ ամենը միասին կրկնում է «մարմնացեալ աստծոյ» կամ «աստծոյ որդու» երկրային «չարչարանաց ճանապարհը», ուստի, ունի փրկագործական կամ վախճանաբա-նական նախանշուած իմաստ․ ե) հայը մարդկութեան հիմնադիր ազգն է, նախահայրը, որովհետեւ Նոյան տապանը իջել է Արարատի գագաթին, Նոյն էլ՝ օթեւանել Նախիջեւանում, եւ քանի որ Հայաստանը նաեւ կորուսեալ Դրախտն է ինքնին, ուստի, Հայաստանում ամեն ինչ բացառիկ է՝ «ուրիշ»՝ հայի առանձնայատուկ ծագումից մինչեւ ծիրան ու ռադիօակտիւ ֆօն․ զ) հետեւաբար, մարդկութիւնը եւ, յատկապէս, հաւատակից Ռուսաստանն ու Արեւմուտքը պարտաւոր են փրկել հայ ժողովրդին բացարձակ չարի (թուրքի) բարբարոս ձեռքից եւ օգնել հայութեանը ազատագրելու «մարդկութեան սուրբ բնօրրանը»՝ ծովից ծով Հայաստանը․ զ) հայը պէտք է անդադար շարունակի իր «սրբազան» պայքարը՝ «վասն հաւատոյ եւ հայրենեաց»՝ առանց միջոցների մէջ խտրութիւն դնելու եւ անկախ այդ պայքարի ելքից, ինչպէս որ պատգամն է Վարդանանց «սուրբ նահատակների»․ է) «հայոց դատը» կամ «հայկական պահանջատիրութիւնը» մշտնջենական է (ինչպէս երկնքում բացարձակ բարու «տէրունական պայքարը» բացարձակ չարի դէմ՝ «յաւուր դատաստանի»), այսինքն՝ յարատեւ այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդկութիւնը չի «փրկուել» (իմա՝ մինչեւ չի ազատագրուել «հայոց սուրբ հողը»)․ ը) հայը «կեանքի աղն» է, ուստի, նրա կործանումը կնշանակի աշխարհի ու մարդկութեան կործանում․․․

 

Չորրորդ դարից ի վեր հայ ժողովրդին քայլ առ քայլ ներշնչուած իրականութեան այս կրօնականացուած ընկալումը, որը չի դիմանում մարդկային առողջ բանականութեան տարրական քննութեանը, վերից վար այնպէս եւ այնքան է ներծծուել հայ մարդու հոգու, սրտի, մտքի եւ նոյնիսկ առօրեայ կեցութեան մէջ, որ դարձել է նրա միակ ինքնութիւնն ու «բնական» ինքնազգացողութիւնը։ Դժուար չէ նկատել, որ այդ կրօնականացուած ընկալման մէջ կայ ամեն ինչ՝ հաւատք, հայրենիք, ազգ, երկիր, պայքար, փրկութիւն, բացի միմիայն մէկ բանից՝ պետականութիւնից։ Դա էր, իրականում, գլխաւոր պատճառը, որ հայերը 1918-ին յամառօրէն հրաժարւում էին անկախութիւնից եւ միայն պարտադրուած հռչակեցին Առաջին Հանրապետութիւնը։ Դա էր նաեւ 1998թ․ հակապետական յեղաշրջման խորքային պատճառը, ուստի հայ ժողովուրդն ուրախութեամբ ընդունեց այն՝ տեսնելով դրա մէջ վերադարձ «ազգային արմատներին»։ Ահա թէ ինչու, նա զարմանալի հեշտութեամբ ու անփոյթ թեթեւութեամբ Երրորդ Հանրապետութեան բոլոր նուաճումները կտրեց պետական հիմքից եւ տեղափոխեց կրօնականացուած ընկալման՝ իրեն հասկանալի ոլորտը, որտեղ նա սկսեց դրանք «հայդատականօրէն» շահագործել՝ վերագրելով այդ յաղթանակները «հայոց ոգուն», «հայոց պատմական առաքելութեանը», «հայ հաւատին», «հայոց ցեղակրօն զինուորին ու իր անյաղթ բազկին» եւ այլն՝ «զարգացնելով» իր այդ «հայրենասիրութիւնը» մինչեւ բացարձակ անհեթեթութիւն՝ «ազգ-բանակ»։ Դրանով էր պայմանաւորուած նաեւ այն սպառողական վերաբերմունքը, որ նա ցուցաբերեց անկախ պետականութեան նկատմամբ, ինչպէս փողոցում յայտնուած օտար գոյքի․ տրորեց, արժեզրկեց, թալանեց ու մնացորդները թողեց փողոցում ընկած․․․

 

Վերստին որդեգրելով կեղծ ու ցանկամիտ քաղաքական «վարդապետութիւններ» (պահանջատիրութիւն, նժդեհականութիւն, «ոչմիթիզհողականութիւն»)՝ հայ ժողովուրդը, իր մտաւորականութիւնը եւ, իհարկէ, ամենից առաջ եւ յետոյ իր նոյնամիտ քաղաքական վերնախաւն սկսեցին հերթով, այսպէս ասած, «վերակրօնարկել» պետականութեան հիմքերը՝ հակառակ այն բանին, որ հայոց պետութեան գլխին այդ պահին կանգնած էր ոչ այնքան «խաչապաշտ» մի մարդ։ Ի մասնաւորի, հայ մտաւորականութիւնը, «բարեպաշտ կեղծիքի» առաքելական սկզբունքով, լծուեց Հայաստանի անկախ պետականութեան մերօրեայ պատմութեան պաշտօնական եղծման ու կեղծման գործին՝ բացառիկ անպատկառութեամբ խեղաթիւրելով մարդկանց աչքի առջեւ ու նրանց մասնակցութեամբ կատարուածը՝ սերունդների հոգին ու միտքը ողողելով ազգային պատրանքների «քաղցր թոյնով»։ Իսկ երբ այդ ամենի հետեւանքով Երկրորդ պատերազմում Հայաստանն օրինաչափօրէն չարաչար պարտուեց, եւ կործանուեց Արցախը, իսկ հայոց անկախութիւնը՝ փլուզուեց, հայ ժողովուրդը կործանողներին, իբրեւ պարգեւ, վերստին օժտեց իշխանութեամբ՝ ցօղելով նրանց ուղին իր տասնեակ հազարաւոր զոհուած ու վիրաւոր որդիների արիւնով։ Առաջին հայեացքից արտառոց, խելացնոր, նոյնիսկ անբնական ու ծայրայեղ անբարոյական թուացող այդ քաղաքական իրողութիւնը, սակայն, չափազանց հասկանալի է դառնում հայ ժողովրդի «կեանքի փիլիսոփայութեամբ»․ դրանով իրականութեան կրօնականացուած ընկալման քաղաքական առանձին հոսանքները մէկտեղուելով՝ ամբողջացրին դրա վերջնական վերադարձը, եւ «ընտրեալ զոհի»  պահանջատիրական բարդոյթը, կրկին յարմարաւէտօրէն բազմած հայի գլխում, անարգել յայտնուեց իր բնական տարերքի մէջ, իր հարազատ տեսիլքների ու «յաղթական» ցնորքների պատմական միջավայրում։

 

Այդ վերադարձի «զտարիւն» կրողը, գաղափարախօսը, ազդարարն ու գործիչը եղաւ Հայաստանի ներկայիս ղեկավար Նիկօլ Փաշինեանը, որն ուղղակի «երկնային պարգեւ» էր թէ՛ հայոց թշնամիների, թէ՛ բարեկամների համար։ Դա եւս մէկ անգամ ակնառու դարձրեց, որ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալումը, իրականում, միշտ ծառայում է միմիայն օտարների շահերին, ինչն աներկբայ հաստատւում է ինչպէս պատմական, այնպէս էլ ներկայ արդիւնքներով։ 

 

գ․ Հայերը եւ բնութիւնը

 

Այն, որ հայ ժողովուրդն այդպէս ապշեցուցիչ հեշտութեամբ եւ անխռով «իմաստութեամբ» տարաւ այն, ինչ թւում էր անպատկերացնելի՝ Արցախի, Հայաստանի ինքնիշխանութեան եւ իր հազարաւոր որդիների ոչնչով չարդարացուած կորուստը, եւս մէկ անգամ պերճախօս կերպով ցոյց տուեց, որ գոյութեան օրէնքների իրական ընկալումը եւ կրօնականացուած ընկալումը կեցութեան երկու անհամատեղելի սկզբունքներ են՝ մարդկային գիտակցութեան երկու ներհակ վիճակներ, որոնցից բխում են հակոտնեայ քաղաքական, հոգեւոր, ազգային, հանրային, անհատական եւ նոյնիսկ տնտեսական դիրքորոշումներ ու մտայնութիւններ, ուստի դրանք չեն կարող համագոյակցել։

 

Դա փաստում է, որ անկախ հակառակի մասին փրփրառատ հաւաստիացումներից՝ իրականութեան կրօնականացուած ընկալմանը գոյաբանօրէն հակացուցուած են ազգային անկախ պետականութիւնն ու ռազմի իրական յաղթանակները։ Դա է վկայում նաեւ արեւմտեան արդի ազգերի ու պետութիւնների կազմաւորման պատմական փորձը։

Դրանով է բացատրւում այն թշնամական վերաբերմունքը, որ հայ ժողովուրդն իր իշխանութիւնների միջոցով ցուցաբերեց հայոց անկախ պետականութիւնը հիմնադրած եւ Արցախն ազատագրած ուժի՝ Հայոց Համազգային Շարժման կամ Հայ Ազգային Կոնգրեսի գործիչների ու համամիտների նկատմամբ՝ ենթարկելով նրանց հնարաւոր բոլոր հալածանքների ու բռնութեան՝ առաջին հայեացքից ընթացիկ-քաղաքական նկատառումներով, իսկ իրականում՝ անկախ պետականութեան նուիրեալը լինելու հանգամանքով պայմանաւորուած, ինչի մասին վկայում են դրանց արմատականութիւնն ու հետեւողականութիւնը։ Այդ գործիչներից կարեւորագոյնները պարզապէս ոչնչացուեցին, իսկ այն յետմահու հաշուեյարդարը, որ կատարուեց պարտադրուած տարագրութեան մէջ յայտնուած անկախ պետականութեան հիմնադիրներից մէկի՝ գրող Վանօ Սիրադեղեանի աճիւնի հետ, այդ ամենի խորհրդանշական վերջաբանն էր, որն, ուղղակի, դուրս էր մարդկայնութեան բոլոր չափումներից։ Ակամայ առաջանում է այնպիսի տպաւորութիւն, թէ հայ ժողովուրդն այդպիսով վրէժ է լուծում ինքն իրենից՝ փորձելով «բարձրեալի» առջեւ «քաւել» Հայաստանն անկախացնելու եւ Արցախը պետականօրէն ազատագրելու իր «մահացու մեղքը»․․․

 

Սակայն ոչ մի բանում այնքա՛ն արմատական, այնքա՛ն ցայտուն, այնքա՛ն պարզ ու համոզիչ չի երեւակւում գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման եւ դրանց կրօնականացուած ընկալման անդնդախոր հակասութիւնը, որքան այն վերաբերմունքի մէջ, որ հայ ժողովրդի մեծագոյն մասը դրսեւորում է անկախ պետականութեան ստեղծման եւ Արցախի ազատագրման գլխաւոր «մեղաւորի»՝ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետութեան հիմնադիր նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի նկատմամբ։ Մարդ, որը մարդկային-բարոյական ու քաղաքական անանձնական առաքինութիւնների՝ նուիրումի, պատասխանատւութեան, վճռականութեան, ողջախոհութեան, լրջութեան, ճշմարտախօսութեան ու վերլուծական հազուադէպօրէն խորունկ ու անխտրական մտքի մի իսկական մարմնացում է եւ, իբրեւ անհատ, կեանքով ու գործով լիովին ապացուցել է, որ որպէս գործիչ՝ ինքնամերժօրէն վեր է քաղաքականութիւնից, որպէս դիւանագէտ՝ դիւանագիտութիւնից, որպէս գիտնական՝ գիտութիւնից, որպէս նախագահ՝ իշխանութիւնից, որպէս առաջնորդ՝ փառքից ու ճանաչումից․ պարզապէս ճշմարտութեան նուիրեալ ազատ մի հայ, որի կեանքն ունի միայն մէկ մտասեւեռում՝ հայ ժողովրդի ազատ գոյութիւնն այս երկրագնդի վրայ՝ անկախ պետականութիւն եւ Արցախ։

 

Իր գործունեութեան պատմական արդիւնքներով Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը կարող էր արժանիօրէն լինել ցանկացած մեծ կամ փոքր լուսաւորեալ ժողովրդի ազգային հպարտութիւնը, սակայն ցաւալիօրէն հայ ժողովուրդը նրան արժանացրել ու մինչեւ այսօր էլ անշեղօրէն արժանացնում է միայն մեղադրանքների, քննադատութեան, զրպարտանքի, հայհոյանքի, անէծքների ու մոլեռանդ ատելութեան մի այնպիսի խորտակիչ հեղեղի, որին հազարամեակների հայոց պատմութեան մէջ, վստահաբար, չի ենթարկուել որեւէ հայ ղեկավար՝ ինչ էլ որ եղած լինէր այդ ղեկավարի իրական կամ ենթադրեալ մեղքը։ Այդ յերիւրածոյ մեղադրանքները մեծապէս անցնում են բանականութեան ու բարոյականութեան բոլոր հնարաւոր սահմանները՝ հասնելով իսկական միջնադարեան խելացնորութեան։

 

Այդ ամենը հակադարձօրէն վկայում է հայ ժողովրդի կրօնականացուած ընկալման մէջ Առաջին նախագահի հիմնադիր կերպարի բացասական պաշտամունքի մասին՝ ակնյայտօրէն բխած բացարձակ չարի գերբնական կարողութիւնների վերաբերեալ կրօնական խաւարամիտ պատկերացումներից։

 

Ահա թէ ինչու, Արցախեան խնդրի ու հայոց պետութեան խոտոր ընթացքի վերաբերեալ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի հնչեցրած քաղաքական սթափութեան պարզ ու հասկանալի բոլոր կոչերը, յորդորները, նախազգուշացումները, խորհուրդներն ու կանխատեսումները տարիներ շարունակ վերից վար հանդիպեցին համատարած անըմբռնողութեան, մոլեգին անհանդուրժողականութեան ու ատելավառ արհամարհանքի խուլ պատին՝ նոյնիսկ այն բանից յետոյ, երբ դրանք պատմութեան մէջ նմանը չունեցող հետեւողականութեամբ ու մաթեմատիկական ճշգրտութեամբ մէկ առ մէկ կատարուեցին։ Այդ կրօնականացուած ընկալման պատճառով հայ ժողովուրդը հերթական անգամ «հերոսաբար» երես թեքեց իրականութիւնից, ուստի «չնկատեց» Առաջին նախագահի ներկայութեան հանգամանքը եւ, ի տարբերութիւն «գոյութեան բնազդը» չկորցրած իր թշնամի կամ բարեկամ միւս հարեւանների՝ թուրքերի, ադրբեջանցիների, իրանցիների ու վրացիների, ձեռքից բաց թողեց պարտութեան նուաստացուցիչ վիճակից արժանապատուօրէն ու նուազագոյն կորուստներով դուրս գալու իր ունեցած միակ իրական հնարաւորութիւնը։

 

Եթէ գոյութեան պայմանների նման շրջափակման մէջ յայտնուէր ցանկացած շնչաւոր էակ՝ մի բոյս, մի կենդանի, մրջիւն ու սողուն, ապա, անկասկած, նա անվրէպ կընտրէր միակ ճիշտ ելքը, ինչին հեռաւոր չափով իսկ ընդունակ չեղաւ «մարդկային քաղաքակրթութեան հիմնադիր» ազգը՝ «Նոյ Նահապետի հանճարեղ որդին»։

 

 

դ․ Հայոց վերջաբանը

Մարդկայնօրէն անսահման ցաւալի ու տխուր է հաշտուել այն իրողութեան հետ, որ հայ ժողովուրդն այս անգամ եւս անվերադարձ մսխեց անկախ պետականութեան կառուցման եւ ազգային ամբողջացման իր վերջին պատմական պատեհութիւնը։ Եթէ նոյնիսկ ապագայ աշխարհաքաղաքական մեծ տեղաշարժերի ու յեղաբեկումների շնորհիւ դրա  համար կրկին  բարենպաստ առիթ ներկայանայ, ապա, միեւնոյն է, արդիւնքը լինելու է ակնթարթային ու չնչին, քանի դեռ հայ մարդը ներքուստ չի յաղթահարել իր պատմական պարտութիւնների գլխաւոր պատճառը՝ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալումը։ Մտքի արմատական լարում, ճշմարտութեան ինքնաբուխ մղում եւ, ամենակարեւորը, սեփական կարծրացած ես-ի ինքնակենտրոն բեռից ազատագրում պահանջող այդ ծանր աշխատանքը,  նրա փոխարէն, յանուն նրա «բիբլիական ծագման վեհութեան», չեն կարող կատարել ո՛չ բարեկամ եւ ոչ էլ, առաւել եւս, հակառակորդ օտարները, քանի որ, ինչպէս պատկերաւոր վկայում է հին հնդկական փիլիսոփայական ասոյթը, «անհնար է ջուր խմել ուրիշի փոխարէն»։ Ներկայ դրութեամբ, իրականում, հայ ժողովուրդը պահածոյացած ապրում է դեռեւս Միջնադարում՝ հազուադէպօրէն դուրս նայելով աշխարհի վրայ բացուող պատուհանից եւ, իրեն պարուրած արդիականութեան շողշողուն ու գոյնզգոյն ցուցափեղկերից ընկնող շլացուցիչ լոյսով, ինքնագոհ է, ինչպէս երբեք։ Դա նման է ամենակուլ ճահճի երեսին ընկած լուսնի չարագուշակ փայլին․․․  

 

Հայ ժողովրդի գոյութեան ներկայ ճգնաժամի համար հաւաքականօրէն պատասխանատու է միմիայն հայ ժողովուրդն ինքը, իսկ անմիջականօրէն՝ նրա «գլուխը»՝ քաղաքական դասը եւ «սիրտը»՝ մտաւորականութիւնը։ Քաղաքական դասը բնականօրէն ենթակայ է բուն իշխանութեան «անբռնելի» երեւոյթի անխուսափելի ու գրեթէ անյաղթահարելի որոգայթներին, եւ նրա սայթաքումները երբեմն բացատրելի են առարկայական ընթացիկ գործօններով ու շտկելի են սկզբունքօրէն։ Իսկ ահա մի ժողովրդի քաղաքական ճշմարիտ ինքնութեան ձեւաւորման գլխաւոր պատասխանատուն իր մտաւորականութիւնն է, որը սնուցում է գլուխը զարկերակային արեամբ՝ լուսաւորեալ ընկալումների կենարար տրոփիւնով։ Այդպէս են կերտել իրենց քաղաքական ինքնութիւնը բոլոր զարգացած ժողովուրդները՝ գերմանացիները, ֆրանսիացիները, անգլիացիները, ամերիկացիները կամ հրէաները։

 

Դժբախտաբար, դա հնարաւոր չէ ասել հայ մտաւորականութեան մասին, որի քաղաքակրթական առաջնային խնդիրը ոչ թէ լուսաւորելն է, այլ լուսաւորուելը։  Այդ մտաւորականութիւնը ոչ միայն երբեւէ փորձ չի կատարել յետ պահելու հասարակ ժողովրդին ազգային գերակայութեան կործանարար նախապաշարումներից, այլեւ հէնց ինքը միշտ հանդէս է եկել՝ իբրեւ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման առաջամարտիկ՝ փորձելով «գիտականօրէն» հիմնաւորել ու գեղարուեստօրէն արդուզարդել դրա համքարային «ճշմարտութիւնները»։ Հայ մտաւորականը՝ պատմաբանը, քաղաքագէտը, նոյնիսկ բնագէտն ու մաթեմատիկոսը, իր աշխարհընկալմամբ շատ դէպքերում հազիւ է տարբերւում մի սովորական տիրացուից կամ մաուզերիստից, է՛լ չասած բանաստեղծների, նկարիչների եւ միւս արուեստագէտների մասին։ Ահա թէ ինչու, հայոց լեզուին այդպէս էլ խորթ մնաց «հայ մտածող» բնորոշումը՝ երեւոյթի չգոյութեան պատճառով։ Օրինակ՝ այդ մտաւորականութիւնը կարող էր թէկուզ մաթեմատիկական կանխատեսման «կոպերնիկոսեան մարդաբանական սկզբունքի» օգտագործմամբ ահազանգել սպասուելիք աղէտի մասին, սակայն սեղանի գլխին բազմած ինքնապատկառ ցեղապետի ծանրախոհ հանգստութեամբ ընդունեց բոլոր պարտութիւններն ու ձախողումները՝ ապաւինած «տիրոջ երկնային փառքին ու իմաստութեանը»։ Նրա համար կարծես միեւնոյն է հայոց անկախ պետականութեան եւ Արցախի ճակատագիրը․ նա պատրաստ է բերանքսիվայր թաւալուելու ցանկացած հարազատ, թէ օտար իշխողի ու իշխանութեան ոտքերի տակ՝ յանուն անձնական փառքի ու բարեկեցութեան․․․

 

Այն, որ գոյութեան օրէնքների այդ կրօնականացուած ընկալումն ախտահարել է հայ ժողովրդին «մինչեւ ոսկորները»՝ ճնշելով նրա մէջ ամենայն ճշմարտութեան բնատուր զգացում, ցոյց է տալիս նաեւ այն փաստը, որ այս երկրագնդի վրայ չի եղել եւ չկայ գէթ մէկ հայ, որն, ասենք, լինելով գիտնական, իր կեանքն անմնացորդ նուիրէր ճշմարտութեան որոնմանն ինքնին՝ «կեանքի գաղտնիքին», «գոյութեան առեղծուածին»՝ առանց այն առնչելու սեփական ծագման խնդիրների «ազգային տեսլականին», այլ, ընդհակառակը, դրա՛նք առնչէր գոյութեան օրէնքների իրական ընկալմանը կամ ճշմարտութեանը։ Արդի գիտութեանը սկզբունքօրէն հակացուցուած է գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալումը, ինչպէս, օրինակ, աստծոյ վկայակոչումը։ Այնտեղ, որտեղ խաղի մէջ են մտնում «արարիչ» կամ «արարչագործութիւն» հասկացութիւնները, նոյն ակնթարթին գիտութիւնը դադարում է գոյութիւն ունենալուց, որովհետեւ այդ հասկացութիւնները, չունենալով ճանաչողական ոչ մի իրական արժէք, ընդունակ են, սակայն, սպանելու ճշմարտութիւնը։ Գիտութեան մէջ արգելուած է դրանց յղում կատարելը, եւ նոյնիսկ լեզուի բանաւոր կամ գրաւոր առօրեայ-այլաբանական սայթաքումը («աստծոյ դէմք», «աստուածային մասնիկ» եւ այլն) անվերապահօրէն մերժելի է եւ պատժւում է անտեսումով կամ արհամարհանքով։ Այդ «ծայրայեղականութիւնն» ինքնանպատակ չէ․ մարդկային ճանաչողութեան մի այնպիսի հիմնարար բնագաւառ, որպիսին գիտութիւնն է, պարտաւոր է ունենալ մտային կամ առարկայական փաստի առնուազն 99 տոկոս ապացուցողականութիւն, որպէսզի համարուի ճշմարիտ։ Այդ անյողդողդ սկզբունքայնութեան շնորհիւ է, որ մարդն ինքն իր մտքի ուժով արդէն իսկ իրականացրել է այն բոլոր գործառոյթների մեծագոյն մասը, որ հազարամեակներ շարունակ ապարդիւն յամառութեամբ վերագրուել են ինչ-որ աստծոյ կամ աստուածների։ Եւ այն, որ գիտութիւնը դեռեւս չի գտել գոյութեան շատ հիմնահարցերի պատասխանները, բոլորովին չի ենթադրում «արարչի» կամ «արարչագործութեան» ներխուժում ճանաչողութեան տիրոյթ․ ճշմարտութիւնն անսահմանօրէն բաց եւ ինքնանորոգ մի համակարգ է։ Ահա թէ ինչու, գոյու-թեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման կարիքը մարդկութիւնը բոլորովին չունի․․․ 

 

Առաւել եւս, դրա կարիքն ամենեւին չունի քաղաքական կործանման շեմին գտնուող մի այնպիսի ժողովուրդ, ինչպիսին հայն է, որն այդ իսկ պատճառով սպառել է իր գոյապայմանների՝ տարածքի ու մարդկային գործօնի, առաւելագոյն պաշարը։ Եթէ, օրինակ, հայ ժողովուրդը տիրապետէր գոյութեան օրէնքների իրական ընկալմանը, ապա անհնար է, որ նա ենթարկուէր ցեղասպանութեան։ Նա կիմանար, որ համաշխարհային մերկ գոյապայքարում բացարձակապէս որեւէ դեր չի խաղում կրօնի ու մշակոյթի հանգամանքը կամ էլ, եթէ նոյնիսկ խաղում է, ապա ունի հազարերորդական նշանակութիւն, որովհետեւ որեւէ կրօնին պատկանելը ո՛չ առաւելութիւն է, ո՛չ թերութիւն, այլ ընդամենը «կեանքի կռւուի» օժանդակ փաստ։ Եւ եթէ հայ մարդն իսկապէ՛ս ձգտում էր ազատագրուելու թուրքական լծից, ապա նա պէտք է ոչ թէ խաբէր ինքն իրեն ու ուրիշներին, առաջին հերթին՝ իր հակառակորդին՝ ապաւինած ինչ-որ երրորդ ուժերի խոստացեալ «բարենորոգումներին», «ինքնավարութեանը» եւ այլն, այլ բաց ու շիտակ յայտարարէր անկախ պետութիւն ստեղծելու իր մտադրութեան մասին․ դրանով նա ինքնաբերաբար կչէզոքացնէր իրեն ցեղասպանելու որեւէ նկրտում կամ մտադրութիւն, որովհետեւ ակնթարթօրէն կվերածուէր քաղաքական հակաբեւեռի, որը կարելի է ճնշել, ճզմել, մատնել պարտութեան, բայց բնաջնջել՝ երբեք։ Դա կհակասէր շարժման օրէնքների հաւասարակշռութեան սկզբունքին, որը մէկընդմիշտ խզել որեւէ մէկին վերապահուած չէ։ Նման աղէտ պարզապէս չէր կարող թոյլ տալ բնաշրջութիւնը (էվօլիւցիան), որի միլիարդաւոր տարիների պատմութեան մէջ դեռեւս չի եղել մի դէպք, որ կենդանի էակների մի տեսակ «ինքնագլուխ» կամ «կամայականօրէն» փորձէր իսպառ ոչնչացնէլ մէկ այլ տեսակի․ դրա բնական անհրաժեշտութիւնը, ուղղակի, տրուած չէ։ Այդ դէպքում սկզբունքօրէն չէր կարող լինել Մեծ Եղեռնը, որպէսզի հնարաւոր լինէր այն կանխել կամ չկանխել։  

 

Ասուածի անվերապահ ու անհերքելի ապացոյցը հէնց Արցախեան ազգային-ազատագրական պայքարն է, երբ Հայոց ցեղասպանութեանը նախորդող յար եւ նման իրավիճակում հայ ժողովրդի լուսաւորեալ մտաւորականութիւնն ու քաղաքական առաջնորդները՝ յենուելով գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման վրայ, ի լուր աշխարհի, բաց ու աներկմիտ ազդարա-րեցին անկախ պետականութիւն ստեղծելու եւ Արցախը պաշտպանելու իրենց վճռականու-թեան մասին՝ դրանով իսկ կանխելով հայ ժողովրդի գլխին կախուած նոր ցեղասպանութեան վտանգը, որ Խորհրդային կայսրութիւնն ու Ադրբեջանը միասնաբար որոճում էին գործադրել 20-րդ դարասկզբի համաբանութեամբ։ Այդ դիրքորոշումը բխում էր գոյութեան օրէնքների ճշգրիտ իմացութիւնից եւ միտուած՝ բռնութեամբ խախտուած բնական հաւասարակշռութեան անխուսափելի վերականգնմանը, ինչի շնորհիւ, հակառակ մարդկային բոլոր «չափումներին», Հայոց նորանկախ պետութիւնը պատերազմում յաղթեց։ Ահա թէ ինչու, Հայաստանը բաց էր եւ շիտակ՝ ե՛ւ ինքն իր, ե՛ւ թշնամիների, ե՛ւ բարեկամների, ե՛ւ ամբողջ աշխարհի հանդէպ, եւ այդ հանգամանքը յղացուել ու նրբամտօրէն օգտագործւում էր Առաջին նախագահի կողմից՝ իբրեւ հայ ժողովրդի ազգային անվտանգութեան իրական գործօններից մէկը։

 

Եւ ընդհակառակը․ երբ 1998թ․ Առաջին նախագահի պարտադրուած հրաժարականից յետոյ «եղանակը» կտրուկ փոխուեց, եւ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման մառախուղը կրկին դանդաղ ու հանգամանալից պատեց հայոց աշխարհն, ու հայոց մշուշուած ուղեղը յանկարծ «յայտնաբերեց», որ Անվտանգութեան գօտին «մարդկութեան սրբազան բնօրրանի»՝ իր «սրբազան հայրենիքի» մի «սրբազան» մասն է եւ «սրբազան մասունքի» պէս փորձեց այն պահածոյացնել, հայ ժողովուրդը դրանով խախտեց բնական հաւասարակշռութեան օրէնքը, եւ նրա պարտութիւնը դարձաւ անխուսափելի։ Եթէ մի բան հասնում է իր նպատակակէտին, որ այս դէպքում Արցախի ազատագրումն էր, ապա նա այլեւս «գնալու տեղ» չունի, եւ կանգ չառնելու դէպքում նոյն ակնթարթին ինքնաբերաբար սկսւում է հակառակ ընթացքը։ Եւ իրերի բնական տրամաբանութեամբ Հայաստանը գլորուեց հերթական պատմական աղէտին ընդառաջ։ Այդ օրինաչափութիւնը խորամտօրէն նկատի ունէր Առաջին նախագահը, երբ անվերջ-անդադար պնդում էր Արցախեան խնդրի շուտափոյթ լուծման վրայ։ Եւ Ադրբեջանը Երկրորդ պատերազմում այդպէս արագ եւ անվերապահ վստահութեամբ յաղթեց Հայաստանին՝ ոչ թէ այն պատճառով, որ նրա հետ էին Թուրքիան, Պակիստանը, Իսրայէլն ու ահաբեկիչները եւ այլն, այլ այն պատճառով, որ նրա թիկունքին կանգնած էր շարժման հաւասարակշռութեան բնական օրէնքը։ Եւ այն օգնութիւնը, որ նա ստացաւ այդ երկրներից՝ միջազգային հանրութեան լուռ օրհնութեամբ, ստացաւ միմիայն այդ իսկ պատճառով։ Այն, որ դրանում միակամ էին հայ ժողովրդի ե՛ւ բարեկամները, ե՛ւ թշնամիները՝ «դաժանաբար» ու «ուխտադրժօրէն» անտեսելով հայոց ամեն տեսակ կորուստները՝ մարդկային, տարածքային եւ այլն, վկայում է այդ օրէնքի պարտադիր եւ անխտրական գործողութեան մասին, որը «յետադարձ ուժ» չունի։

 

Նոյն պատճառական դաշտն ունի նաեւ հայ ժողովրդի «աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման» խնդիրը, որն ինչպէս նախորդ դարերում, այնպէս էլ ներկայումս այդպէս ապարդիւն չարչրկւում է հայոց քաղաքական ու մտաւորական վերնախաւի կողմից՝ հայ ժողովրդին պատճառելով անհամար տառապանքներ։ Հայոց քաղաքական մոլորութիւնը պատմականօրէն այնպէս վառ չի արտայայտուել ոչ մի խնդրում, ինչպէս «Ռուսաստա՞ն, թէ՞ Արեւմուտք» կեղծ երկընտրանքում։ Մինչդեռ խնդիրը չափազանց պարզ է ու բնական՝ մէկընդմիշտ լուծուած «երկնային մեխանիկայի» կողմից, որի օրէնքներն են ղեկավարում համայն տիեզերքը՝ միլիարդաւոր գալակտիկաները, աստղային համակարգերը, մոլորակները, արեւը, երկրագունդը, համայն մարդկութիւնը՝ վարից վեր կամ վերից վար՝ գոյութեան բոլոր չափումներում։ Քանի դեռ կայ Ռուսաստանն՝ իբրեւ գերտէրութիւն, Հայաստանը բնականօրէն գտնւում է նրա ձգողութեան դաշտում, ինչպէս Լուսինը՝ Երկրի։ Դրանով հարցը փակուած Է։ Սակայն Լուսինը տարբեր է Երկրից եւ ունի իր սահմանուած ուղեծիրը․ այդքանով նա անկախ է ու ինքնիշխան եւ միաժամանակ ազդում է Երկրի վրայ՝ իր ծանրութեան ուժին համապատասխան՝ իր եւ Երկրի յարաբերութեան խնդիրը սպառելով այդ փոխադարձ ազդեցութեամբ։ Նա չի կարող կամայականօրէն ընտրել իր դիրքն ու տեղը տիեզերական համապարփակ «դասաւորութեան» մէջ՝ թռչելով, ասենք, դէպի Լուսընթագ (Յուպիտեր)՝ միայն այն բանի համար, որ վերջինս Երկրից տասնապատիկ մեծ է ու գունագեղ, եւ կամ դէպի Եւրոպա, որովհետեւ այնտեղ ենթադրաբար «կեանք կայ»։ Դրա կարիքը բոլորովին չկայ, որովհետեւ Լուսընթագը, համաձայն բնակարգի,  համապատասխանաբար ազդում է ե՛ւ Երկրի, ե՛ւ Լուսնի վրայ։ Միմիայն գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման պարագային կարելի է չեղարկել բնութեան օրէնքները՝ «քայլել ջրերի վրայով», հաւատի ուժով «լեռներ շարժել», ինչ-որ սրբի անու-նը տալով՝ «դադարեցնել ծովերի ալեկոծութիւնը» եւ կամ «ամպերի վրայով հեռանալ» դէպի Արեւմուտք։ Բնութեան օրէնքն ասում է․ «Որեւէ մարմնի շարժման ուղղութիւնը նոյնական է նրա վրայ ազդող ուժի ուղղութեանը»։ Պատահական չէ, որ մինչեւ Առաջին Նախագահի հրաժարականը Հայաստանը «քաղաքական կողմնորոշման» խնդիր չունէր․ Հայաստանը հայաստանակենտրոն էր եւ միշտ գտնւում էր իր բնական տեղում։ Այդ խնդիրն առաջացաւ միայն դրանից յետոյ՝ պայմանաւորուած գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման վերադարձով, ինչպէս, առհասարակ, հայոց բոլոր աղէտները։

 

Եթէ մէկն անկեղծօրէն համոզուած է իրականութեան կրօնականացուած ընկալման ճշմարտութեան մէջ, ապա դա նրա անձնական խղճի հարցն է, եւ ոչ ոք իրաւունք չունի նրան քարոզելու հակառակը։ Բայց եթէ մի ամբողջ ազգ հազարամեակներ շարունակ «անվերջ գնում է անկումից անկում», ապա դա անհրաժեշտաբար վկայում է գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման հետ նրա ունեցած խոր ու արմատական հակասութեան մասին։ Մարդու կամ ազգի ճակատագիրը ոչ թէ «բարձրեալի ձեռքում» է, այլ իր աշխարհընկալման։ Շարժւում է մի բան բնութեան օրէնքների համաձայն՝ հասնում է տեղ, խախտում է դրանք՝ ջախջախուելով մնում է կէս ճամփին ընկած կամ էլ ոչնչանում։ Հայ ժողովուրդն ակնյայտօրէն սպառել է իր բոլոր ջախջախումների սահմանային քանակը եւ անշեղօրէն ընթանում է դէպի քաղաքական ոչնչացում։ Դա էլ է, իհարկէ, «ընտրութիւն» կամ «ելք»։ Սակայն եթէ խօսքը գոյութեան մասին է, ապա նա չունի փրկութեան այլ միջոց, քան ինքնափրկութիւնն է՝ իր աշխարհընկալման ինքնակամ փոփոխութիւնը։

 

Դա միակ իսկական հրաշքն է, որ կարող է կատարուել այս երկրագնդի վրայ։

 

28․01․2022թ․

© Սեւակ Արամազդ