Սեւակ Արամազդ․ ԸՆՏՐԵԱԼՈՒԹԵԱՆ ՄԱՀԱՑՈՒ ԴԵՂԸ

Եթէ դեղ ինչ դատման ձգեմ՝ սատակիմ։

Գր․ Նարեկացի, Բան ԻԳ

 

Մարդկային կեանքը լեցուն է բազում ու բազմապիսի նախապաշարումներով։ Ծնուելով գոյութեան անյայտութիւնից՝ դրանք ներկայացնում են մարդու առաջնային ու անմիջական արձագանգը կեանքի մարտահրաւէրներին, որոնք ընդգրկում են նրա ամբողջ հոգեւոր եւ կենսաբանական կառոյցը։ Ուստի, այդ մարտահրաւէրներին տրուած մարդկային պատասխանն ունի ոչ թէ տրամաբանական, այլ խորհրդանշական-խորհրդապաշտական բնոյթ՝ առաւելապէս արտայայտուելով հմայական խօսքի կամ ծիսական գործողութեան միջոցով։ Նախապաշարումները միտուած են մարդու ներաշխարհի խաթարուած հաւասարակշռութեան վերականգնմանը, ինչպէս, օրինակ, վախի դէմ ջուր խմելը, կամ էլ նրա եւ շրջապատի համարժէք փոխյարաբերութեան հաստատմանը, ինչպէս, օրինակ, սովորական բարեւը կամ ողջոյնը։ Դրանց իմաստն այն է, որ այդպիսով հաղորդակցական կապ է գոյանում երեւոյթի դրական կամ բացասական պատճառի եւ հետեւանքի միջեւ, ինչի շնորհիւ մարդը գիտակցօրէն կամ անգիտակցաբար ձգտում է չէզոքացնելու հնարաւոր վտանգները։

 

Եթէ առօրեայ-անհատական մակարդակում նախապաշարումները գլխաւորապէս վերաբերում են անձնական կեանքի ինքնապաշտպանութեանը, ապա նոյն պատճառով հանրային տիրոյթում դրանք կարող են ընդգրկել ամբողջ հանրոյթը՝ ստանալով համակարգային բնոյթ։ Այդ անցումը տեղի է ունենում ինքնաբերաբար, այն նոյն բնական սկզբունքով, որով գոյանում է տուեալ հանրոյթի հաւաքական եսը։ Վերջինս էլ իր հերթին, այդ մեծ անյայտը ներառելով իր պատկերացումների ոլորտը, այն անուանում է «աստուածութիւն», որն օժտելով որոշակի կերպարով ու կենսագրութեամբ՝ վերածում է յարաբերութեան կողմի՝ այդպիսով փորձելով կեանքը «մօտեցնել» իրեն ու դարձնել հնարաւորինս կանխատեսելի։ Ճանաչողական այդ նուազագոյն արտացոլանքը մարդու ներաշխարհում կոչւում է հաւատ, որի վրայ բարձրանում է նախապաշարումների ամբողջ վերնաշէնքը։ 

 

Հաւատը կազմում է մարդկային բանականութեան ամենաստորին՝ սկզբնական մակարդակը, որով իմացութիւնը տարբերւում է բնազդից։ Դա է պատճառը, որ հաւատը միշտ կոյր է եւ ինքն իր մէջ՝ անքննելի՝ հիմնականում արտայայտուելով զգայական ընկալումների միջոցով՝ չենթարկուելով մարդկային մտքին ու տրամաբանութեանը։ 

 

Հաւատի շնորհիւ մարդու բնազդական կապը կեանքին ու գոյութեանը ստանում է առանձնայատուկ՝ սրբազան բնոյթ (լուծ, ռելիգիօ, յօգա, կաբբալա եւ այլն)՝ վերածուելով կրօնական պաշտամունքի «իմացեալ» անյայտութեան՝ աստուածութեան նկատմամբ։ Այդպիսով մարդկային բոլոր նախապաշարումներն ուղղորդւում են դէպի մէկ կենտրոն։ Գոյանում է կրօնական պատկերացումների կառուցուածքային բուրգը՝ ծէսը, աղօթքը, խօսքը եւ դրանց առարկայացումը տարածութեան մէջ՝ սրբատեղին, որտեղ «բնակւում» է աստուածութիւնը։ Նախապաշարումների հակասական տարրերից հիւսւում է կրօնական առասպելը, որը բիւրեղացման է հասնում կրօնական գիտակցութեան մէջ։ 

 

Այդ նոր իրականութեան կերտմանը մասնակցում է արդէն մարդու ամբողջ ճանաչողական համալիրը՝ զգացումները, հոգին, միտքը, դատողութիւնը, տրամաբանութիւնը եւ այլն։ Քանի որ ամբողջը՝ կեանքը, մարդը, աշխարհը, ներկայանում է իբրեւ աստուածութեան մարմինը, ուստի ճանաչել աստծուն, բնականաբար, նշանակում է նաեւ առարկայօրէն ճանաչել նրա մարմինը՝ բնութիւնը, տիեզերքը, կեանքը, այն ամենը, ինչ շրջապատում է մարդուն։ Այդ ճանաչողութիւնն իրականացնում են «աստծոյ տան» սպասաւորները՝ նուիրեալները։ Իմացութեան ուժը նրանց դարձնում է ընտրեալներ՝ հանրոյթի սերուցքը։ Ծնւում է ընտրեալութեան նախապաշարումը՝ իբրեւ աստուածատուր համոզում։ Մարդը «շշնջում» է աստծոյ ականջին, թէ նա ո՛ւմ պէտք է ընտրի, եւ նա, ով «ընտրւում» է, հռչակւում է «աստծոյ ընտրեալ»։ Դժուար չէ հասկանալ, որ հանրոյթի ներսում իշխանութեան անվերջ վերահաստատման այդ ինքնաբաւ խաղն ունի մանկական անմեղութեան կնիք եւ արտացոլում է մարդու ճանաչողական փնտրտուքը մի աշխարհում, որն իրականում ներծծուած է անթափանց անորոշութեամբ, անլուծելի գաղտնիքներով, վախերով ու դիմակայութեամբ։ Ուստի, մինչեւ այդ պահը կրօնը եւ գիտութիւնը փոխադարձաբար սնում են իրար՝ աւելի ու աւելի առաջ մղելով մարդկային զարգացումը։ 

 

Այդ բնական ընթացքն իր ծաղկումին հասաւ Անտիկ աշխարհի գիտութեան, փիլիսոփայութեան, մշակոյթի ու ճարտարագիտութեան մէջ, սակայն հիմնիվեր բեկուեց, այսպէս կոչուած, պատմական կրօնների՝ յուդայականութեան, քրիստոնէութեան եւ իսլամի նախայարձակ ներխուժումներից, որոնք մարդկային ճանաչողութիւնը, բառիս բուն իմաստով, շրջեցին գլխիվայր։ Կրօնական գիտակցութեան գագաթին յայտնուեց այն, ինչ բնականօրէն գտնւում էր ստորոտին․ հաւատը։ Իմացութիւնը վտարուեց երկնքից՝ դատապարտուելով երկրում շղթայակապ ստրկութեան։ Հաւատը հռչակուեց մարդկային կեանքի բարձրագոյն արժէք ու չափանիշ, աւելին՝ գոյութեան գերագոյն պայման։ Տեղի ունեցաւ կրօնական գիտակցութեան արմատական ձեւախեղում՝ «երկնքի» եւ «երկրի» փոխատեղումով․ երկրայինը (կարծեցեալ պատմականը) փոխադրուեց երկինք եւ սկսեց գործել այնտեղից, իսկ երկնայինը (կրօններ, աստուածներ, առասպելներ)՝ նետուեց «երկրի անդունդը» եւ սրբազերծուելով՝ ոչնչացուեց։ Այդ «երկնային» յեղաշրջումը նոր կրօնական գիտակցութեանը հաղորդեց պատմականութեան պատրանք, ուստի, սեփական առասպելը յայտարարուեց փրկագործական միակ ճշմարիտ պատմութիւն՝ իբրեւ աստուածային կամքի ներգործութեան «իրեղէն» ապացոյց։ Միաստուածութեան արքետիպը՝ իբրեւ համապարփակ սկզբունք, որ ընկած է բոլոր կրօնների հիմքում (այլապէս աշխարհում ոչ մի կրօն չէր կարող գոյութիւն ունենալ), նենգափոխուեց մենաստուածութեամբ, եւ երկնային բազմաստուած «ժողովրդավարութեանը» փոխարինեց երկրային ցեղապետի աստուածացուած կերպարի նահապետական բացարձակ մենիշխանութիւնը, որին անմնացորդ եւ անվերապահ ծառայելը, դաւանելը, նրա հաւատի մէջ ամբողջ աշխարհի ներգրաւումը դարձան մարդկային գոյութեան միակ իմաստը եւ նպատակը։ 

 

Գոյութեան երկատումը լուսաւոր եւ խաւար սկիզբների՝ փոխառուած իրանական կրօնից, ստացաւ բացարձակ բնոյթ՝ վերածուելով բացարձակ բարու՝ մենաստծոյ  եւ բացարձակ չարի՝ սատանայի, յաւիտենական հակամարտութեան՝ «ահեղ դատաստանի» վախճանաբանական խոստումով։ Գիտութեանը փոխարինեց բարոյախրատական առակախօսութիւնը՝ իբրեւ մարդկային իմաստութեան գագաթնակէտ։ Պատմութեան մէջ առաջին անգամ աստուածութեան եւ մարդու միջեւ հաստատուեց տիրոջ եւ ստրուկի խստօրէն կանոնակարգուած յարաբերութիւն, որից էլ ծագեց զանազան «բարեխօս միջնորդների»՝ մարգարէների, «աստծոյ որդիների», «փրկիչների», սրբերի ու առաքեալների գոյութեան անհրաժեշտութիւնը։ Պետութիւնը՝ իբրեւ մարդկային հանրոյթի ինքնակազմակերպման բնատուր եղանակ, յայտնուեց լուսանցքում, որտեղ նա կարող էր ժամանակաւորապէս հանդուրժուել միայն այնքանով, որքանով իրեն «կարդարացնէր»՝ իբրեւ մենատիրական հաւատի ծառայ ու սպասաւոր։ Կրօնական համայնքը (քէհիլլահ, եկեղեցի, ումմա) դարձաւ հանրային միաւորման բարձրագոյն ձեւը՝ առաջ բերելով «ընտրեալ»՝ յուդայական, քրիստոնէական եւ իսլամական «համաշխարհային ազգեր», որոնցից դուրս մնացած ամբողջ այլադաւան մարդկութիւնը յայտարարուեց «պիղծ», «մոլորուած», «անասնաբարոյ» գոյ, քաֆիր կամ հեթանոս («ազգ», «ազգային»), որը պէտք է կա՛մ «դարձի» բերուէր, կա՛մ ստրկացուէր, կա՛մ իսպառ ոչնչացուէր՝ անկախ նոյնիսկ այն բանից, թէ նա արդեօք տեղեա՞կ է եղել «երկնային տիրոջ յայտնութիւնից», թէ ոչ։ 

 

Եթէ իւրաքանչիւր առանձին դէպքում մեն-միակ աստուածութիւնը՝ Յահուէն, Հայր Աստուածը եւ Ալլահը, «եզակի» էր, «բացառիկ» կամ «միակ ճշմարիտ», ապա «եզակի», «բացառիկ» եւ «միակ ճշմարիտ» էր նաեւ նրա հաւատը, հետեւաբար, նրա հաւատացեալն ընտրեալ էր, որ պէտք է «ժառանգէր աշխարհը»։ Ընտրեալութեան սկզբունքի տարածումն ամբողջ կրօնական համայնքի վրայ դարձաւ կրօնական գիտակցութեան կենդանի առանցքը՝ նոյնիսկ աւելի կարեւոր, քան բուն մենաստծոյ – որ հեռո՜ւ երկնքում էր – պաշտամունքը, որովհետեւ անմիջապէս առնչւում էր իւրաքանչիւր ընտրեալի անձնական եսին՝ ներշնչելով նրան գրեթէ «գերմարդու» ինքնազգացում ու գիտակցութիւն։ Դա այն աներեւոյթ շաղախն էր, որ կանգուն էր պահում կրօնական համայնքը, առանց որի «հաւատացեալների հաւատարիմ հօտը», հակառակ նոյնիսկ ներհամայնքային պատուիրանների պարտադրանքին, բնական անխուսափելի հակասութիւնների պատճառով անմիջապէս ցրիւ կգար։ Դա է ցոյց տալիս մենաստուածական երեք կրօնների՝ յուդայականութեան, քրիստոնէութեան եւ իսլամի, ամբողջ պատմութիւնը՝ լեցուն ոչ միայն իրար դէմ, այլեւ իրենց իսկ ներսում անվերջ ընթացող արիւնալի պայքարներով՝ «միակ ճշմարիտ ընտրեալի» լուսապսակին արժանանալու համար։  Իրականում, դա գիշատչական դաժան պայքար էր՝ յանուն համաշխարհային տիրապետութեան, որ ոտնատակ էր տալիս իրենից դուրս ամեն ինչ՝ պատմութիւն ու մշակոյթ, միտք ու գիտութիւն, ազգ ու բնութիւն, օրէնք ու պետականութիւն, մարդկութիւն ու մարդկայնութիւն։ Այլատեացութիւնը, անհանդուրժողականութիւնն ու խտրականութիւնը, ընդհուպ մինչեւ այլադաւանների հանդէպ ցեղասպանական ոճիրները, գտան իրենց բնազանցական արդարացումը՝ դառնալով կրօնական գիտակցութեան անօտարելի մաս, իսկ «միակ ճշմարիտ հաւատի» բռնի տարածումն ու «աստծոյ արդարութեան» հրով ու սրով հաստատումը հրամցուեցին իբրեւ․․․  մարդու հանդէպ «աստուածային անսահման սիրոյ ու գթասրտութեան» արտայայտութիւն։  

 

Կարելի է արձանագրել, որ մենաստուածական կրօնների՝ յուդայականութեան, քրիստոնէութեան եւ իսլամի տիրապետութեան դարաշրջանը, բացի քարոզչական սրտառուչ կամ սահմռկեցուցիչ յօրինուածքներից ու առասպելական կերպարներից (Յօբի Գիրքը, Յիսուսի Աւետարանը, Յովհաննու Յայտնութիւնը եւ այլն), նշանակալի ոչինչ չտուեց եւ սկզբունքօրէն չէր էլ կարող տալ մարդկային ճանաչողութեանը եւ, մեծապէս արգելակելով կամ ընդմիջելով քաղաքակրթութեան զարգացումը, մարդկութեանը յետ շպրտեց դէպի վաղնջական բնազդների անլոյս քարանձաւը, որտեղ մերկ բռնութիւնն ու հոգեւոր բռնադատումը հանդէս էին գալիս իբրեւ կենսական գլխաւոր սկզբունք – թէեւ, սեփական գոյութիւնը պահպանելու նպատակով, այդ նոյն խստաբարոյ կրօններն ամենեւին չէին խորշում առատօրէն սնուել իրենց պարտուած թշնամիների «արիւնով»՝ մարդկային մտքի ու գիտութեան «հեթանոսական» նուաճումներով։ 

 

Երկրագնդի վրայ երբեւէ գոյութիւն ունեցած բոլոր կրօնների պատմութեան մէջ դա միակ դէպքն է, երբ կրօնական գիտակցութեան հիմքում ուղղակի կամ անուղղակի ընկած է ոչ թէ ճանաչողական մղումը, այլ, ընդհակառակը, իմացութեան բացասումը՝ իբրեւ գոյաբանական սկզբունք, ինչը կազմում է այդ երեք «յայտնութեան կրօնների» էութիւնը։

Այդ սկզբունքի որդեգրումն անխուսափելի էր, քանզի միայն իմացութեան կամ ճշմարտութեան ձգտումից զրկուած մարդը կարող էր յագուրդ տալ մենաստուածութեան պահանջներին, այն է՝ անվերապահ հաւատալ, հաւատացնել եւ մնալ հաւատարիմ՝ ի տրիտուր ձեռք բերելով ընտրեալի մշտնջենական կարգավիճակ։ 

 

Այդ իմացաբանական խզումն այնքան արմատական էր ու ակնառու, որ յետագայում երբ աւարտուեց մարդկային բանականութեան տիեզերական մթագնումի այդ շրջանը՝ պատմութեան մէջ յայտնի «խաւարի եւ տգիտութեան դարաշրջան» անունով, եւ մարդկութիւնն սկսեց հետզհետէ ուշքի գալ փրկագործական մղձաւանջից, նա ստիպուած եղաւ վերադառնալու դէպի խոր անցեալ եւ ընդհատուած տեղից վերսկսելու իր ընթացքը՝ շատ դէպքերում մեծագոյն զոհողութիւնների գնով կրկին յայտնագործելով այն, ինչ վաղուց բացայայտուած, սակայն արգելուած էր կամ ոչնչացուած։ 

   

Այսպիսով, եթէ մենաստուածական կրօնական գիտակցութեան գլխին բազմած է փրկագործական կոյր հաւատը, ապա նրա հիմքում ընկած է ընտրեալութեան կոյր նախապաշարումը, որը յարակայօրէն սնում է այդ հաւատը մոլեռանդութեան բազմապատիկ ուժով։ Ընտրեալութեան «կպչուն» հմայքի գաղտնիքն այն է, որ այն պայթեցնում է մարդկային եսի ենթագիտակցական ընդերքը՝ մարդու էութիւնը համակելով բացարձակ մենիշխանութեան «աստուածային» տենչանքով, որը նրան դուրս է դնում բնութեան օրէնքների հոլովոյթից՝ դրանով իսկ յարուցելով նրա կործանումը։ 

 

Ընդհանուր հայեացք նետելով մարդկութեան տեսանելի պատմութեանը՝ նկատում ենք, որ ընտրեալութեան նախապաշարումը դրսեւորւում է հիմնականում երեք ձեւով՝ ա) աշխարհիկ, բ) կրօնական եւ գ) խառը կամ զուգորդական։ Այստեղ զանց ենք առնում ընտրեալութեան արեւելեան աւանդոյթը, որ արեւմտականի ուղիղ հակառակն է։ Օրինակ՝ հնդկական կրօնական աւանդոյթում  ընտրեալ է ոչ թէ մարդը, այլ աստուած։ Հազարամեակներ շարունակ մարդն ազատ է ընտրելու ցանկացած աստծոյ, այսօր՝ սրան, վաղը՝ նրան, երրորդ օրը՝ մէկ ուրիշին, եւ մատուցելու իր պաշտամունքը ոչ միայն որեւէ տաճարի, այլեւ որեւէ պատահական իրի կամ առարկայի, որ տուեալ պահին յայտնւում է ձեռքի տակ՝ աղօթք յղելով մի տերեւի, մի ծառի կամ քարի եւ այլն։ Այդ ազատութիւնը բխում է հնդկական կրօնափիլիսոփայական աշխարհընկալումից, ըստ որի՝ տիեզերքը անուն է եւ ձեւ (ջագաթ-նամա-ռուփա), կեանքն ու գոյութիւնը՝ խաղ (լի՜լա), իսկ ամենայն աստուած-աստուածութիւն՝ անցողիկ ու մահկանացու (մարույա-մարթեա)։ Եւ միմիայն իմացութիւնն է, որ անանց է եւ անմահ (սանաթանա-վէդա)։

 

ա) Աշխարհիկ ընտրեալութեան նախապաշարումը չունի «անդէնական» իմաստ կամ աստուածաբանական հիմք․ այն ծագում է ամեն անգամ, երբ մի ժողովուրդ, երկիր, պետութիւն ռազմական կամ քաղաքակրթական հզօրութիւն է ձեռք բերում՝ գերազանցելով իր շրջապատի ժողովուրդներին, որոնցից սահմանազատուելու եւ այդպիսով նաեւ իր նուաճումները պաշտպանելու նպատակով իրեն ուրիշներից բարձր է դասում՝ համարելով իրեն ընտրեալ։ Դա, կարելի է ասել, աշխարհիկ հզօրութեան ստուերն է, որը չքանում է այդ հզօրութեան հետ միասին։ Յաճախ այդ նախապաշարումը հանդէս է գալիս, պարզապէս, իբրեւ տուեալ հանրոյթի չափազանցուած ինքնընկալում, որի հիմքը նրա տնտեսական, քաղաքական, ռազմական եւ մշակութային նուաճումներն են, որոնք կազմում են նրա հաւաքական եսը՝ համեմուած անորոշ արտայայտուած ինչ-որ «աստուածային կամքով» կամ «ճակատագրի բարեհաճութեամբ»։ Ինքնագիտակցութեան այդ «աւելցուկը» բնորոշ է եղել յատկապէս քաղաքակրթութիւն ստեղծած բոլոր մեծ ազգերին՝ եգիպտացիներին, հին յոյներին, հռոմեացիներին եւ այլն։ Մասամբ այն այս կամ այն կերպ դրսեւորւում է նաեւ մեր օրերում՝ արդի քաղաքակրթութիւնը կերտած արեւմտեան զարգացած ժողովուրդների ոչ այնքան լուսաւորեալ շերտերում։ Աշխարհիկ ընտրեալութիւնը քաղաքակրթութեանը մշտապէս ուղեկցող հանրային հիւանդութիւն է, որը ճգնաժամային պահերին կարող է դեր խաղալ տուեալ հանրոյթի անկման մէջ՝ արագացնելով նրա քայքայումը, սակայն այն ոչ մի պարագայում չի կարող խորանալով վերածուել կրօնական ընտրեալութեան համընդհանուր համոզումի, քանի որ նրա եւ վերջինիս միջեւ գոյութիւն ունի անյաղթահարելի անջրպետ․ դա բնականի  եւ սրբազանի գոյաբանական հակասութիւնն է, որը տեսակարար նշանակութիւն ունի այդ նախապաշարումների գոյացման համար։ Առաջին դէպքում բանը վերաբերում է պետութեանը՝ իբրեւ բնական երեւոյթի, իսկ երկրորդ դէպքում՝ կրօնին, որ հիմնուած է հէնց բնազանցի (սրբազանի) վրայ։

 

բ) Ի տարբերութիւն աշխարհիկ ընտրեալութեան, կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումն ունակ է անմնացորդ կլանելու մարդու ե՛ւ աշխարհիկ, ե՛ւ հոգեւոր էութիւնը եւ, դառնալով նրա աշխարհընկալման կենտրոնական առանցքը, ի վերջոյ, ուծացնելու նրա բուն իսկ գոյութիւնը (այդպէս են վերացել «դարձի» եկած բազմաթիւ քրիստոնէական ու իսլամական «ընտրեալ» ժողովուրդներ)։ Մենաստուածական կրօնների շարքում այդ նախապաշարումը մաքուր ձեւով հանդէս է գալիս միայն յուդայականութեան մէջ։ Դա է պատճառը, որ հրէաներն «ուղիղ ժառանգորդութեամբ» իրենց համարում են «աստծոյ ընտրեալ ժողովուրդ», քանի որ հրէական հանրոյթը, որպէս այդպիսին, հէնց սկզբից գոյացել է իբրեւ մենաստուածական կրօնական համայնք՝ զուրկ ինքնակազմակերպման պետական աւանդոյթից (Դաւթի եւ Սողոմոնի «թագաւորութիւնները» ընդամենը կրօնական առասպել են՝ առանց որեւէ պատմական հիմքի, ինչպէս, օրինակ, Սասնա Տան էպիկական «թագաւորութիւնը»)։ Ընտրեալութեան սեւեռուն նախապաշարումը մեծապէս կանխորոշեց հրէա ժողովրդի պատմական ճակատագիրը՝ պատճառելով նրան բազում զրկանքներ ու տառապանքներ՝ ստիպելով նրան ապրելու մեկուսի՝ ընտրեալի իր վեհ մենութեան պատեանի մէջ ներքաշուած, արտաքին աշխարհի հետ իր կապերը հասցրած նուազագոյնի, ոչինչ չտալով մարդկութեանը եւ ոչինչ չստանալով նրանից։ Յուսալով իր աստծուն՝ նա ամեն ակնթարթ սպասում էր իր մեսիայի (փրկչի) գալստեանը եւ միայն հազար տարի անց սկսեց որոշ չափով բացուել աշխարհին, այն էլ՝ միայն աստուածաբանօրէն։ Այն բոլոր հալածանքներն ու բռնութիւնները, որոնց ենթարկուեցին հրէաները, նրանց մէջ ոչ թէ թուլացրին, այլ աւելի ամրապնդեցին ընտրեալութեան նախապաշարումը՝ իբրեւ փորձութիւններով ջրդեղուած անբեկանելի ապացոյց իրենց «աստծոյ ժողովուրդ» լինելու հանգամանքի։ Հակառակ դրան, պատմութեան բնական ընթացքը նրանց հակադարձօրէն կանգնեցրեց գոյութեան-չգոյութեան երկընտրանքի առջեւ։ Ի վերջոյ, Լուսաւորականութեան շնորհիւ հրէաները կարողացան հասնել այն գիտակցութեանը, որ իրենց փրկութիւնը ո՛չ «աստծուց» է, ո՛չ «մեսիայից», այլ բխում է շատ աւելի «պարզունակ» մի խնդրից՝ աշխարհի եւ իրենց իրական փոխյարաբերութիւնից։ 

 

Բուռն կերպով մասնակցելով Նոր Ժամանակների իմացական «պայթիւնին» եւ ճշմարտութեան քաղաքակրթական որոնումներին՝ հրէաներն սկսեցին կեանքի բոլոր բնագաւառներում իրենց անուրանալի աւանդը բերել մարդկային զարգացմանը։ Իսկ երբ Հոլոքոստից յետոյ հրէական ազգահաւաքի խնդիր առաջացաւ, դա մեծապէս նպաստեց հրէական անկախ պետականութեան ստեղծմանը։ Ուստի, օրինաչափ է, որ այդ պետականութիւնը կայացաւ ոչ թէ կրօնական, այլ աշխարհիկ հիմքի վրայ եւ ոչ թէ ընտրեալութեան, այլ Լուսաւորականութեան սկզբունքների որդեգրմամբ։ Հրէական այդ անօրինակ զարթօնքը տեղիք տուեց, այսպէս ասած, «հրէական հրաշքի» մասին հիւսուած զանազան լեգենդների։ Այնինչ խնդիրը չափազանց պարզ է ու բնական․ եթէ միեւնոյն երեւոյթը՝ ընտրեալութիւնը, յարուցում է իրար բացառող արդիւնքներ (մի դէպքում՝ ներփակ ամլութիւն, միւս դէպքում՝ ազատ ծաղկում կամ՝ գոյութեան սպառնալիք եւ յարատեւութեան երաշխիք), ապա դա նշանակում է, որ այդ երեւոյթն անհրաժեշտաբար կեղծ է։ Ուստի, այն տարածուած պատկերացումը, թէ «հրէական երեւոյթը» (ֆենոմէնը) անհերքելի ապացոյց է հրէա ժողովրդի «ընտրեալութեան», մի խոր թիւրիմացութիւն է ու դաւադրապաշտական մոլորութիւն։ Ճշմարտութիւնն այն է, որ հրէաների յաջողութեան մէջ բոլորովին չկան «անդրանցական իմաստ» կամ «նախախնամութեան գաղտնիք»։ Ճիշտ հակառակը, այդ բոլոր նուաճումները բնական արդիւնքն են ընտրեալութեան նախապաշարումի յաղթահարման, անտարակուսելի վկայութիւնն այն բանի, որ հրէա ժողովուրդը, ի դէմս իր լուսաւորեալ մասի, իր մէջ ուժ գտաւ ազատագրուելու ընտրեալութեան «ոսկէ շղթաներից»՝ նախընտրելով ապրել ոչ թէ Վերին Երուսաղէմի երկնային արքայութեան անէութեան մէջ, այլ երկրում՝ սեփական ձեռքերով կերտած Իսրայէլ պետութեան հողեղէն մայրաքաղաքում, որի անունն է Երուսաղէմ – քանզի, ինչպէս ճշմարտօրէն հաւաստում է հէնց ինքը՝ բոլոր ժամանակների մեծագոյն հրէան՝ Ալբերտ Այնշթայնը, «հրէաների մէջ չկայ ոչինչ, որ չլինէր նաեւ միւս ժողովուրդների մէջ»։              

 

գ) Ինչպէս աշխարհում ամեն ինչ, կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումն անխուսափելիօրէն առնչուած է իր բնական ախոյեանին՝ երկրային իշխանութեանը, որի հետ յարաբերութիւնը որոշիչ նշանակութիւն ունի այդ նախապաշարման տիրապետութիւնը լիարժէք հաստատելու համար։ Յուդայականութիւնն այդ խնդիրը լուծեց աշխարհից լիովին սահմանազատուելու միջոցով՝ ստեղծելով երկնային բացարձակ իշխանութեան իր անթափանց տարածքը, որտեղ ինքը միակ ընտրեալն էր եւ միակ տիրակալը։ Քրիստոնէութիւնը, որի թիրախն էր ամբողջ աշխարհը (եկեղեցու կեղծած «Կոնստանտին կայսեր կտակը»), ընդհակառակը, ոչնչի առջեւ կանգ չառնելով՝ գնաց մարդուն ներքուստ նուաճելու-ստրկացնելու ճանապարհով՝ գայթակղելով նրան ընտրեալութեան-բացառիկութեան ցնորամիտ խոստումով։ Հանդիպելով պետականութեան բնական դիմադրութեանը՝ նա, սակայն, ստիպուած եղաւ բաւարարուելու կա՛մ աշխարհիկ իշխանութիւնը վերահսկելով, կա՛մ նրան առընթեր հաստատուելով՝ այդպիսով առաջ բերելով կրօնական ընտրեալութեան խառը կամ զուգորդական ձեւեր (այդպէս են գոյացել Միջնադարի քրիստոնեայ պետութիւնները)։ Այն, որ քրիստոնէական «ընտրեալ հօտը» չկարողացաւ մինչեւ վերջ յաջողել իր միահեծան իշխանութիւնը՝ իբրեւ պետական իշխանութիւն, մէկընդմիշտ հաստատելու հարցում, պայմանաւորուած էր նաեւ այն հանգամանքով, որ քրիստոնեայ ժողովուրդների մէջ դեռեւս ծպտեալ գործում էր Անտիկ «հեթանոսական» աշխարհի քաղաքական ու մշակութային ազատութեան ընդհանրական յիշողութիւնը։ Հաշուի առնելով քրիստոնէութեան ոչ լիովին յաջողուած փորձը՝ յաջորդ մենաստուածական կրօնը՝ իսլամը, հէնց սկզբից աշխարհիկ իշխանութիւնը կրօնապետութեան տեսքով ներառեց իր կրօնական գիտակցութեան մէջ,, սակայն դա էլ չօգնեց լուծելու կրօնի եւ պետութեան բնական հակասութեան խնդիրը, այլ ընդամենը պայքարը, այսպէս ասած, «դրսից»  տեղափոխեց «ներս»՝ առիթ տալով ներքին արիւնալի հակամարտութիւնների ու դարեր ձգուող եղբայրասպան պատերազմների։  

 

Սակայն այն, ինչ դժուար իրագործելի էր մարդկային մեծ զանգուածների դէպքում, որոնք բնականօրէն հակուած են ինքնակազմակերպման անկախ (պետական) ձեւերի ստեղծման, «փոքր ածուների» պարագային, ինչպիսին հայութիւնն է, հնարաւոր եղաւ իրականացնել հոգեւոր ցեղասպանութեան միջոցով՝ մէկընդմիշտ ջարդելով հայ պետականութեան մէջքը։ Կրօնի եւ պետութեան միջեւ մէկ դարից աւելի ընթացող այդ արիւնածոր ու ազգակործան պայքարը, ի վերջոյ, պսակուեց առաջինի յաղթանակով՝ կրօնական գիտակցութեան մէջ պատմական ու հոգեւոր-մշակութային յիշողութիւնից իսպառ զրկուած հայ աշխարհիկ (ազգային) ինքնութեան կլանումով՝ ազդարարելով «հայ-քրիստոնէութեան» ծնունդը։ Մնալով անպաշտպան եւ ներփակուելով ինքն իր մէջ՝ հայ ժողովուրդը վերածուեց կրօնական «ընտրեալ հօտի»՝ հազարամեակներ շարունակ ենթարկուելով բռնութեան, հալածանքների ու կոտորածների եւ, անխնայ տրորուելով «անցնող ու դարձողի» ոտքի տակ, «զարմանալիօրէն» երկրորդեց հրէա ժողովրդի ճակատագիրը։ Անհեթեթ է կարծել, թէ այդ նմանութիւնը «յաւելեալ ապացոյց» է հայոց «ընտրեալութեան», քանզի դրանում նոյնպէս որեւէ «նախախնամական» իմաստ գոյութիւն չունի։ Պարզապէս, միեւնոյն պատճառը (ընտրեալութեան նախապաշարումը) ամենուր եւ ամեն ժամանակ անհրաժեշտաբար առաջ է բերում միեւնոյն հետեւանքը։

 

Սակայն որքան էլ պատմականօրէն իրար նման՝ նոյնքան էլ գոյաբանօրէն իրարից արմատապէս տարբեր են հրէա եւ հայ ժողովուրդների ճակատագրերը․ եթէ, ընդհանուր առմամբ, հրէա ժողովուրդն իր պատմութիւնն սկսեց իբրեւ կրօնական համայնք եւ յանգեց պետականութեան, ապա հայ ժողովուրդը, ճիշտ հակառակը, սկսեց պետականութեամբ եւ սպառնում է իր պատմութիւնն այս աշխարհում աւարտել իբրեւ կրօնական համայնք։ Առաջինը գնում է դէպի յարատեւութիւն, երկրորդը՝ դէպի անգոյութիւն։

 

Դրա պատճառը մենաստուածական կրօնական գիտակցութեանը ներյատուկ պետականամերժութիւնն է, որը «աստծոյ ընտրեալի»՝ կրօնական համայնքի, իշխանութեան կողքին սկզբունքօրէն չի հանդուրժում այլ իշխանութեան գոյութիւն։ Դա թաքուն թէ բացայայտ ընկած է հայոց պետականութեան բոլոր ձախողումների հիմքում՝ «զարդարուած» հայոց երկիրը «քրիստոնէական սիրով ու հաւատով» պարզապէս օտարներին նուիրելու կամ պետականութիւնից կամովին հրաժարուելու խայտառակ օրինակներով։

 

Այդպիսի մի ցնցող օրինակ է նաեւ այն, ինչ տեղի ունեցաւ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետութեան հետ, երբ Առաջին Նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ մի խումբ լուսաւոր հայորդիների իրատես պայծառամտութեան եւ անձնուրաց նուիրումի շնորհիւ աներեւակայելի ճիգերով վերականգնուեց հայոց անկախ պետականութիւնը, սակայն կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարման ճահճում մինչեւ մազերի ծայրը խրուած հայ ժողովուրդը, կարճ ժամանակ անց «սթափուելով», գրեթէ բնազդի վերածուած իր պետականամերժութեամբ, գիտակցաբար, թէ անգիտակցաբար,  սկսեց քայլ առ քայլ ջնջել բոլոր նուաճումները՝ իբրեւ «յաղթական» աւարտ, պետական ամենաբարձր մակարդակով (նախագահ, վարչապետ, նախարարներ եւ այլն) ի լուր աշխարհի ազդարարելով հայերի «աստուածային ժողովուրդ», «աստծոյ ընտրեալ ազգ», «բացառիկ առաքելութիւն ունեցող ժողովուրդ», «համաշխարհային ազգ» կամ «աստծոյ գործի առաքեալ» լինելու մասին – դարերի անդաւաճան աւանդոյթով «բարեյաջող» կերպով տանուլ տալով հայոց հայրենիքի հերթական մասը եւ կործանման եզրին հասցնելով հայ վերագիւտ պետականութիւնը։ Ուստի, զարմանալի չէ, որ հայոց պետականութեան սկզբաւորմանը պետականակերտ սկզբունքներից հայոց «ընտրեալ հօտին» եւ, յատկապէս, մտաւորականութեանը, մինչեւ սրտի խորքը խոցել ու մահացու վիրաւորել էր Առաջին Նախագահի ձեւակերպած այն պարզ, իրատեսական դրոյթը, թէ հայ ժողովուրդը սովորական ժողովուրդ է, ինչպէս միւս ժողովուրդները՝ առիթ տալով իսկական կրօնական մոլեխանդ դիմադարձութեան․․․

 

Դրա գաղտնիքը թաքնուած է հայ ժողովրդի բուն ինքնընկալման մէջ։ Հայ մարդու համար «հայ» անունն ունի սրբազան հասկացութեան իմաստ։ Դա ոչ թէ մարդկանց մի հանրոյթ է՝ օժտուած ազգային գոյութեան բնատուր փաստով, այլ առաջին հերթին կրօնական պատկանելութեամբ կանխորոշուած աստուածային մի ընտրեալ գոյութիւն, որի յարատեւութեան եւ ապահովութեան մշտնջենական երաշխիքը իր անդաւաճան հաւատն է՝ «առ աստուած»։

 

Այստեղ աւարտւում է հայոց ամբողջ գոյաբանութիւնը։

 

Ահա թէ ինչու, «հայ» ասելով՝ հայ մարդն իրականում նկատի ունի իր «քրիստոնեայ» լինելը։ Տուեալ դէպքում գործ ունենք ոչ թէ կրօնի եւ պետութեան փոխյարաբերութեան, այլ ազգի եւ կրօնի այնպիսի արմատական նոյնացման հետ, որ տեղի ունի, թերեւս, միայն հրէաների պարագային՝ այն վերապահումով, որ հայոց դէպքում այդ նոյնութիւնը պատմականօրէն պարտադրուած է, իսկ հրէաների դէպքում՝ ոչ՝ դրանից բխող բոլոր տարբերութիւններով։ Հայ ժողովրդի կրօնական պատկանելութիւնը կազմում է նրա ամբողջ մարդկային էութիւնը՝ ներառելով նաեւ ազգային ինքնագիտակցութիւնը։ Հայը ոչ թէ ազգ է, որ դաւանում է քրիստոնէական կրօնին, այլ՝ քրիստոնեայ, որ «ազգութեամբ հայ» է (հայ-քրիստոնեայ)։ Ուստի, նոյնիսկ հայոց «ազգայնականութիւնը» ազգային չէ, այլ անհրաժեշտաբար ունի կրօնականացուած բնոյթ (ինչպէս, օրինակ, նժդեհականութիւնը)։ Իւրաքանչիւր բան, որ կարող է խաթարել ազգի եւ կրօնի այդ անտրոհելի նոյնութիւնը, հայը ենթագիտակցօրէն ընկալում է իբրեւ իր ընտրեալ գոյութեանը սպառնացող վտանգ, որ պէտք է չէզոքացուի։ Դա առաջին հերթին վերաբերում է իր «հին ախոյեանին»՝ երկրային իշխանութեանը, որը պետականութեան հանգամանքով փորձում է իրենից «խլել» իր սրբազան մենիշխանութիւնը՝ անխուսափելիօրէն զրկելով իրեն ընտրեալի իր բացառիկ կարգավիճակից։

 

Դրանով է բացատրւում այն տարօրինակ՝ հպա՛րտ ինքնաբաւարարուածութիւնը, որ համակել է հայ ժողովրդին՝ Արցախեան երկրորդ պատերազմում կրած պարտութիւնից յետոյ։ Չէ՞ որ ինքը՝ որպէս ընտրեալ, հերթական անգամ յաղթել է իր դարաւոր մրցակցին՝ հայոց անկախ պետականութեանը, եւ, ինչպէս միշտ, փոյթ չէ բոլորովին, որ դա տեղի է ունեցել իր բնական հակառակորդից խայտառակօրէն պարտուելու, հազարաւոր զոհերի եւ հայրենիքի մի մասը կորցնելու գնով։ Պատահական չէ, որ Հայաստանի ներկայիս կրօնախեւ վարչապետը, որ իր սեփական անձի եւ հայ ժողովրդի ընտրեալութեան ու բացառիկութեան ջերմեռանդ ջատագով է, հայոց պետականութեան կրած այդ կործանարար պարտութիւնը համարում է յաղթանակ։ Այդ «յաղթանակին» հասնելու համար «ընտրեալ» հայութիւնը տասնամեակներ շարունակ անձնազոհաբար ներդրեց իր ամբողջ «զինական ներուժը»՝ կուսակցութիւններին, եկեղեցուն, մտաւորականութեանը, զինուորականութեանը, բոլորի՛ն՝ «ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի»։

 

Դրանք բոլորը, յատկապէս, կուսակցութիւնները, սերելով ազգի եւ կրօնի նոյնութեան գիտակցութիւնից, բնականաբար, ունեն ոչ թէ քաղաքական, այլ կրօնական ընտրեալի նոյն աշխարհընկալումը՝ յայտնի հայդատականութիւն կամ պահանջատիրութիւն անունով։ Այդ աշխարհայեացքի միակ սեւեռակէտը սրբազան Հայաստանն է՝ հայոց «երկնային Երուսաղէմը»։ Նոյնը վերաբերում է նաեւ հայոց պատմական ու մշակութային գիտակցութեանը, որի Այբը եւ Քէն հայոց «ընտրեալ գոյութիւնն» է՝ իբրեւ տիեզերական մի «բացառիկ երեւոյթ»։

 

Հայդատականութիւնն իրենից դուրս փրկութիւն որոնող մարդու աշխարհայեացք է, որի համար հայոց անկախ պետականութիւնը, բացի ճանապարհի աւելորդ խոչընդոտ լինելուց, սկզբունքօրէն որեւէ այլ նշանակութիւն չունի։ Այդ աշխարհայեացքը խորապէս կրօնական է՝ ոչ թէ այն պատճառով, որ հետապնդում է կրօնական նպատակներ եւ ստանձնել է, ասենք, Երկիր մոլորակը կամ տիեզերքի միլիարդաւոր գալակտիկաները «դարձի» բերելու «սրբազան առաքելութիւն», այլ այն պատճառով, որ պարզապէս ունի կրօնական գիտակցութեան կառուցուածք։

 

Հայդատականութեան հիմքում ընկած է անվերապահ հաւատը պատմական արդարութեան (Աստծոյ արդարութիւն) նկատմամբ՝ արդար հատուցման ակնկալիքով (Աստծոյ դատաստան)։ Նա անվերջ հայցում է մարդկութեան (Աստծոյ) գթասրտութիւնը՝ տեսնելու ու գնահատելու իր տառապանքները (Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչում) եւ «յիշելով պահանջում» միջազգային հանրութիւնից (Հայր Աստծուց) դատել «մարդկութեան թշնամի» թուրքին (Սատանային)։ Վերջինս պէտք է պատժուի մարդու իրաւունքների միջազգային ատեանի որոշումով (Աստծոյ ահեղ գաւազանով), որը պէտք է նրան ստիպի վերադարձնելու հայոց սրբազան հայրենիքը («Աստծոյ կորուսեալ դրախտը»)։ Բայց ինչպէս Աստծոյ ճշմարիտ հաւատի ճանապարհը, այնպէս էլ հայոց «ազգային» նպատակներին հասնելու այդ ուղին փշոտ է եւ հեռու՝ լցուած «յարատեւ» արկածախնդրութիւններով (յաւիտենական պայքար չարի դէմ) ու «պարտադրուած» ահաբեկչութեամբ (Աստուած պատժում է անհաւատին եւ ուրացողին)։ Բայց ինչպէս Աստծոյ միածին Որդին յաղթեց մահին եւ յարութիւն առած՝ վերադարձաւ իր երկնային Հօր մօտ, այնպէս էլ հայոց ընտրեալ ազգը պէտք է վերածնուի ու վերադառնայ «ի Հայս»՝ Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստան (Աստծոյ Արքայութիւն)։   

 

Հասկանալի է, որ հայդատականութիւնն անխուսափելիօրէն ունի մենատիրական բնոյթ եւ ինքնին բացառում է անկախ պետականութեան հնարաւորութիւնը։ Դա ոչ թէ քաղաքական ծրագիր է, այլ «տէրունական աղօթք»։ Պարզ է, որ նման կրօնաբուխ աշխարհընկալում ունեցող ժողովրդի համար խորթ է ճշմարտութեան որոնումը՝  նոյնիսկ սեփական իրավիճակը ըմբռնելու առումով, ուստի, ի՞նչ, ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ, ե՞րբ հարցերը նրա համար որեւէ նշանակութիւն չունեն։ Արդիականութեան տեսակէտից հայ ժողովուրդն ընդամենը անցեալի մի ժամանակավրէպ վերապրուկ է, զուրկ՝ քաղաքական իրողութիւնների տարրական գիտակցութիւնից։ Ազգի եւ կրօնի այդ ճակատագրական նոյնութիւնը թոյլ չի տալիս հայ մարդուն լուսաւորուելու իրատեսութեամբ եւ «մահուան հրեշտակի» պէս նրան պինդ բանտել է իր թեւերի մէջ։ Գուցէ, հայդատականութիւնը հէնց այն հիւանդութի՞ւնն է, որ եկել է հայ ժողովրդին լուսացնցուղ ցնորքներով ուղեկցելու դէպի մահ․․․ 

 

Հայ ժողովուրդը նման է մի մարդու, որ քայլում է իր հաւատաւոր հայեացքն անվերջ երկնքին յառած՝ բոլորովին չնայելով իր ոտքերի տակ ու հոգ չտանելով, թէ ո՛ւր են իրեն տանում իր  քայլերը՝ դէպի անդո՞ւնդ, թէ՞ բարձունք։ Չէ՞ որ երկնքում երջանիկ ելքը կանխաւ ապահովուած է, հետեւաբար, երկրի վրայ մտահոգուելու, առաւել եւս՝ մտածելու կարիք բոլորովին չկայ։ Հայն անմահ է։

 

Վերը նկարագրուած հայոց ընտրեալութեան ախտաբանութիւնը մէկ անգամ եւս փաստում է, որ կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումով տառապում են  բացառապէս պարտուած ու մարդկութեան քաղաքական պատմութիւնից դուրս մնացած մեծ, թէ փոքր ժողովուրդները, որոնց ընտրեալութեան համոզումի աստիճանն ուղիղ համեմատական է իրենց քաղաքական ինքնութեան չգոյութեանն ու պետականութեան չկայացածութեանը, ինչը ցոյց է տալիս այդ նախապաշարման անբնական եւ անբանական բնոյթը։ Իսկ այն, որ այդ չարաբաստիկ նախապաշարման «մանկաբարձութեամբ» ծնունդ են առել այնպիսի մարդատեաց ամբողջատիրական գաղափարախօսութիւններ, ինչպիսին են ֆաշիզմը, ստալինիզմը, ռասիզմը, յուդայական, իսլամական ու քրիստոնէական բազում ծայրայեղական հոսանքներ ու ուսմունքներ, ապացուցում է դրա հակացուցուածութիւնը բուն մարդկային կեանքին եւ քաղաքակրթութեան զարգացմանը – երեւոյթներ, որոնց գոյութիւնն անհնար էր պատկերացնել Անտիկ աշխարհում, նախքան մենաստուածութեան «յայտնութիւնը»։ Պատկերաւոր ասած, կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումը մի այնպիսի «հրաշագործ» դեղ է, որ երկնքում փրկում է հիւանդին, իսկ երկրի վրայ՝ սպանում․ չէ՞ որ «դեղ» նշանակում է նաեւ «թոյն»․․․  

 

Որ կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումը ամբողջովին մի չարաղէտ կեղծիք է եւ սկզբունքօրէն չի կարող լինել ճշմարիտ, ապացուցւում է՝

 

1․ գոյաբանօրէն։ Կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումը պայմանական է եւ բխում է մենաստուածութեան կրօնական սկզբունքից, որից դուրս այն գոյութիւն չունի։ Այդ նախապաշարումը տարածուած է մարդկութեան միայն մէկ մասի մէջ, իսկ ճշմարտութիւնը չի կարող գործել ընտրաբար։ Ճշմարտութիւնը ճշմարտութիւն է հէնց այն բանի շնորհիւ, որ միշտ ամբողջական է եւ, անկախ պարագաներից, մնում է ինքն իրեն նոյնական՝ հաւասարապէս գործելով բոլորի համար՝ առանց ժամանակային եւ տարածական սահմանափակման․      

 

2․ բնաշրջօրէն։ Թէեւ բնաշրջութիւնը (էւօլիւցիան) ճանաչում է բնական ընտրութեան օրէնքը, սակայն վերջինս վերաբերում է տուեալ  ժամանակաշրջանում գոյութիւն ունեցող ամբողջ կենդանական եւ բուսական աշխարհին։ Դա նշանակում է, որ ընտրեալ են անխտիր բոլոր գոյակները՝ բոյսերը, կենդանիները, գազանները, միջատները, մարդիկ, ազգերը, ժողովուրդները, հանրոյթները, խմբերը եւ այլն։ Այսինքն՝ բնաշրջութիւնը բացառում է կրօնական հիմքով որեւէ ընտրեալ համայնքի գոյութիւնը։ Այդ դէպքում ընտրեալ բառն իսկ կորցնում է իր սոսկական իմաստը եւ վերածւում բացարձակ անհեթեթութեան․

 

3․ բնագիտօրէն։ Իբրեւ գոյութեան համընդհանուր սկզբունք՝ քուանտային բնագիտութիւնը սահմանում է, որ որեւէ երեւոյթ, իր, առարկայ ինքնին չունի եւ չի կարող ունենալ որեւէ յատկանիշ։ Վերջինս ի յայտ է գալիս միայն յարաբերութեան մէջ, մէկ այլ առարկայի առնչութեամբ։ Ուստի, կրօնական ընտրեալութիւնը՝ որպէս որեւէ մարդկային համայնքի յատկանիշ, չունի բնական հիմք, աւելին, պարզապէս, գոյութիւն չունի։ Այդ նախապաշարման յարաբերութեան առարկան, որի առնչութեամբ այն հանդէս է գալիս, աստուածային՝ վերբնական գիտակցութիւնն է, որի գոյութիւնը որեւէ կերպ ապացուցելի չէ։ Դրան կարելի է միայն հաւատալ։ Իսկ հաւատը ոչ թէ առարկայ է, այլ առարկայի յատկանիշ, որն ինքնին, ինչպէս ասուեց, գոյութիւն չունի․

 

4․ աստուածաբանօրէն։ Մենաստուածութեան սկզբունքը ենթադրում է, որ գոյութիւն ունի միայն մէկ՝ «եզակի», «բացառիկ», «միակ ճշմարիտ» աստուած, որն ունի, բնականաբար, միայն մէկ ընտրեալ համայնք։ Սակայն, իրականում, մենք տեսնում ենք երեք տարբեր համաշխարհային կրօններ (դրանցից մէկը՝ քրիստոնէութիւնը, նոյնիսկ եռադէմ-եռանդամ է) եւ նոյնքան էլ ընտրեալ համայնքներ, որոնք ոչ միայն տարբեր են իրարից, այլեւ իրենց ծննդեան օրից հակադրուած են իրար գրեթէ անհաշտ թշնամութեամբ, որի վերջը չի երեւում։ Ակնյայտ է, որ գործ ունենք ոչ թէ եզակիի, այլ բազումի հետ, ինչը, առնուազն ձեւաբանօրէն, փաստացի եզերւում է բազմաստուածութեանը։ Այդ հակասութիւնն անհնար է շրջանցել, քանի որ անհեթեթ կլինէր պնդել, թէ, օրինակ, Յահուէն Հայր Աստուածն է, Ալլահը՝ Յահուէն կամ քրիստոնեաները մուսուլմաններ են, իսկ մուսուլմանները՝ յուդայականներ եւ կամ հակառակը (թէեւ նման արհեստական համահարթման փորձերի պակաս երբեւէ չի զգացուել)։ Այն աստուածաբանական հիմնաւորումները, թէ այդ կրօնները միեւնոյն եզակի աստծոյ պաշտամունքի տարբեր արտայայտութիւններ են, ուղղակի, քննութեան չեն դիմանում, որովհետեւ ծառանում է գլխաւոր հարցը՝ ո՞ր աստծոյ։ Չկայ եւ չի կարող լինել այնպիսի «գերաստուած», որ ինքը լինի բացարձակապէս անյայտ, բայց իր «արտայայտութիւնները»՝ մինչեւ «կենցաղային չնչին մանրամասներ»՝ յայտնի։ Հասկանալի է, որ եթէ չկայ նման եզակի «գերաստուած», ապա չկայ նաեւ նրա եզակիօրէն ընտրեալ համայնքը։ Եթէ նոյնիսկ հակադարձօրէն ընդունենք, որ այդ բոլոր երեք կրօններն էլ միաժամանակ «բացառիկ», «եզակի» եւ «միակ ճշմարիտ» են՝ իրենց ընտրեալների բազմութեամբ հանդերձ, ապա այդ դէպքում նոյնպէս բախւում ենք տարրական տրամաբանական անհնարինութեան, որն ապացուցում է, որ նման պնդումը չի կարող լինել ճշմարիտ։ Դա նշանակում է, որ, իրականում, այդ կրօններից ոչ մէկն էլ «եզակի», «բացառիկ» եւ «միակ ճշմարիտ» չէ, ուստի, այդպիսին չեն կարող լինել նաեւ նրանց ընտրեալ համայնքները։

 

5․ մարդաբանօրէն։ Գոյութիւն ունի միայն մէկ մարդկութիւն, այլ մարդկութիւն գոյութիւն չունի։ Այդ մարդկութիւնը, իր ներքին յարաբերութիւնների անսահման բազմազանութեամբ հանդերձ, միակն է այս երկրագնդի վրայ, ուստի անհրաժեշտաբար ներկայանում է իբրեւ մէկ-միասնական մարմին, որն, ինչպէս աշխարհում ամեն ինչ, ենթակայ է բացառապէս բնութեան (կեանքի) օրէնքներին։ Ուստի, չկայ եւ չի կարող լինել այնպիսի համապարփակ սկզբունք, որը թոյլ կտար նրա մի մասի համար ընտրեալի գերակայ դիրք ապահովել միւսների նկատմամբ՝ իբրեւ բացառիկ շեղում այդ օրէնքներից։ Այդպիսի հնարաւորութիւն կարող է գոյութիւն ունենալ միմիայն մարդկային երեւակայութեան մէջ՝ երազների, ցնորքների, անուրջների կամ պատրանքների աշխարհում՝ իբրեւ մի անիրական պատկերացում, կարճ ասած՝ որպէս նախապաշարում։ Ահա թէ ինչու, ընտրեալութիւնն իր բոլոր տարատեսակներով՝ ե՛ւ աշխարհիկ, ե՛ւ կրօնական, ե՛ւ խառը կամ զուգորդական, ընդամենը նախապաշարում է եւ ոչ այլ ինչ, քան միայն նախապաշարում։ 

 

6․ եւ այլ՝ բազմաթիւ, աւելի ստոյգ՝ բոլոր հնարաւոր առումներով․․․

 

Միակ բանը, որի դէպքում հայ ժողովուրդը կամ գոնէ նրա առաջնորդող մասը՝ քաղաքական եւ մտաւորական «ընտրանին», պէտք է հետեւեն հրէաների օրինակին, ընտրեալութեան նախապաշարումից ազատագրուելն է։

 

Դրա շնորհիւ, թէկուզ ուշացած ծաղկի պէս, հայը կբացուի աշխարհին՝ վերագտնելով իր բնական տեսողութիւնը։

 

Դա կլինի հայ ժողովրդի եւ հայոց պետականութեան փրկութիւնը։

 

Չէ՞ որ լեռան բարձրութիւնը որոշւում է ոչ թէ նրան ձօնուած երգերի քանակով, այլ Համաշխարհային ովկիանոսի մակարդակով։

 

16․08․2022թ․

Երեւան

© Սեւակ Արամազդ