ԱՐՄԷՆ, վէպ, 2005թ․

Մասն չորրորդ, գլուխ երկրորդ

Բ 

Երկինքը մռայլ էր, ինչպէս երբեք, բարդ-բարդ սեւամաղձ ամպեր, սպառնագին գալարուելով, ծանրացել էին Վերին Կիտակի վրայ։ Շուրջը գնալով մթնում էր, ասես գիշերը վրայ էր հասել գիշերից առաջ, եւ օդում կախուած էր մօտալուտ մի աղէտի թանձր կանխազգացումը։ Մարդիկ ու կենդանիներ աճապարում էին վայրկեան առաջ պատսպարուել իրենց բներում, եւ ամեհի քամին բոլոր կողմերից ներխուժում էր իրերի մէջ, հոտոտում, տնտղում, ջարդում ու անցնում առաջ՝ քօղարկուելով փոշու լեռնակուտակ մառախուղով։

Արմէնն ուզում էր յետ դառնալ, սակայն զգում էր, որ չի կարող. իսկ միգուցէ Սկորպն իսկապէ՛ս սպասում է իրեն։ Նա ամբողջ ուժով կառչել էր այդ մտքից, նոյնիսկ պատկերացնում էր, թէ ինչպէս է, իր առանձնասենեակում փակուած, Սկորպը ստեպ-ստեպ անհամբեր նայում ժամացոյցին։ Ներքին մի ձայն ասում էր, որ սուտ է այդ ամենը, որ իրեն ոչ ոք չի սպասում, բոլորն արդէն մոռացել են իր գոյութեան մասին, սակայն Արմէնը զգում էր, որ ինքը պէ՛տք է գնայ, անկարող է չգնալ. գուցէ, ճակատագիրը մի գեղեցիկ շրջադա՞րձ է պահել իր համար…

Քամին մտրակում էր նրա ճակատը, ցնցում գլուխը, ճանկռտում երեսը, հողը լցնում աչքերը, քաշքշում շորերից, շղթայում ոտքերը, ամբողջ ուժով փորձում էր նրան տապալել գետին, սակայն Արմէնն այդ ամենը գրեթէ չէր զգում. նա սեւեռուել էր միայն առաջիկայ հանդիպմանը։ Սիրտը կանգ էր առել, միտքը կանգ էր առել, նա ամբողջովին դարձել էր մի անանուն սարսափ. սարսափ՝ որ կուշանայ, սարսափ՝ որ տեղ չի հասնի, սարսափ՝ որ ձեռքից բաց կթողնի իր վերջին յոյսը…

Դարպասը փակ էր, սահմռկելի փակ, նստավայրն անտարբեր լռում էր քամահար մթնում, ոչ մի ճեղք… ոչ մի ճեղք… ոչ մի ճեղք… Արմէնը ծեծեց դուռը, սպասեց, լսւում էր միայն քամու ոռնոցը, դարձեալ ծեծեց, ծեծեց բռունցքով, ծեծեց մոլեգնաբար, դուռը միայն խուլ դղրդում էր քամու մէջ… Փողոցը, ծառերը, քամին միասին եռում էին երկնքի սեւակնած հսկայ կաթսայում. ոչ մի ձայն, ոչ մի ձայն, միայն ոռնոց, աղաղակ, խշշոց ու շառաչ…

- Արմէ՜ն…- ականջին հասաւ մի հեռու, խուլ ձայն ու նոյն պահին էլ կորաւ քամու շառաչի մէջ։ Արմէնը շուռ եկաւ, նետուեց դէպի փողոց, խաւարում ոչ ոք չերեւաց, միայն քամին ծեփեց աչքերը մրրկապտոյտ աղբով։ Ձեռքերով փակեց դէմքը, թուաց՝ լսում է ինչ-որ մէկի քրքիջը, որ արձագանգելով հեռանում է քամու մէջ… Սրբեց աչքերը, նայեց փողոցն ի վեր, եւ յանկարծ քամին բերեց մի մենաւոր ոտնաձայնի հետզհետէ մարող արձագանգը. կը՛թ-կը՛թ-կը՛թ-կը՛թ-կը՛թ-կը՛թ… Արմէնն իրեն գցեց բանուկ մասը եւ հայեացքով որոնեց։ Փողոցի ծայրին, կենտ լապտերի ճօճուող-պղտոր լոյսի մէջ նկատեց կանացի մի բարձրահասակ կերպարանք՝ ոտից գլուխ սեւազգեստ, սեւ գլխաշոր կապած, որ կտրեց փողոցն ու օրօրուելով հեռացաւ։ Քամին փախցնում էր կնոջ զգեստը, եւ նա մի ձեռքով փորձում էր պահել փէշը, իսկ միւսով կրծքին ամուր սեղմել էր մի հաստ թղթապանակ։ Հպարտ-հանդիսաւոր քայլուածքից Արմէնը ճանաչեց նրան։ Ստելլան էր։

- Ստելլա՜… կանգնիր՜… ես եմ, Արմէ՜նը…- գոռաց Արմէնը եւ վազեց։-  Արմէ՜նը… Ստելլա՜… կանգնի՜ր…- սակայն ձայնը խլացաւ քամու մէջ։   

Ուժ տուեց ոտքերին, բայց առաջ չէր շարժւում, քամին յետ էր քշում, քշում էր յետ, Արմէնը գոռում էր, ամբողջ ուժով գոռում, սակայն նրա ձայնը դաժանօրէն չէր հասնում Ստելլային։ Լապտերի մօտ Ստելլան յանկարծ կանգ առաւ ու նայեց յետ, Արմէնը նշմարեց նրա աչքերի անհաղորդ փայլը, Ստելլան նման էր մի հսկայ սեւ թռչունի, նրա գրկից մի թուղթ թռաւ ու թեւից պոկուած փետուրի պէս ընկաւ գետնին, Ստելլան մի ակնթարթ յապաղեց, ապա անհետացաւ անկիւնում…

Արմէնը հասաւ լապտերին, նորից կանչեց նրա յետեւից, եւ դարձեալ՝ ոչ մի պատասխան. շուրջը մութ էր ու ամայի, միայն քամին էր մոլեգնում փողոցում։ Արմէնը փնտրեց, փնտրեց երկար, սակայն Ստելլան կարծես մտել էր քամու մէջ ու չքացել։ Արմէնը յուսաբեկ յետ դարձաւ, անկիւնից թեքուելիս նկատեց Ստելլայի գրկից ընկած թուղթը, որ կպել էր լապտերի սեանն ու մնացել՝ պոկուած ազդագրի պէս։ Կռացաւ վերցրեց եւ պահելով լոյսի տակ՝ տնտղեց. դա մոխրագոյն մի թուղթ էր, մահուան վկայականի պաշտօնական ձեւ, որի երեսին գծուած էր մի սեւ շրջանակ, ներսում՝ մանր տառերով գրուած էր. «հանգուցեալի անունը, ազգանունը», «ծննդեան թիւը», «ծննդավայրը», «անձնագրի համարը», «հիմնական բնակավայրը», «վերջին հասցէն», «մահուան պատճառը», «մահուան օրը, ամիսը, տարին», «վկայականի համարը», «ում կողմից է տրուած», «կլոր կնիք»։ Արմէնը զարմացաւ, որ այդ ամենն այդքան պարզ է ու հասկանալի, ուզում էր դէն նետել թուղթը, երբ յանկարծ սուր զգաց սեւ շրջանակի դատարկութիւնը, եւ սարսուռ անցաւ մարմնով. այդ լուռ, անանուն դատարկութիւնն է հէնց մահը։ Աշխարհի մահը։ Ի՛ր մահը…

Լապտերի լոյսն անսպասելի հանգաւ, տիրեց սեւախոր խաւար, թուղթը պոկուեց ձեռքից ու չքացաւ, եւ զարհուրելի շառաչիւնով մի մութ, վիթխարի յորձանք հարուածեց մէջքին ու շպրտեց նրան գետնին։ Արմէնը հասցրեց երկու ձեռքով պինդ կառչել լապտերի սեանը, թուաց՝ աշխարհը փուլ եկաւ գլխին, եւ յաջորդ պահին լսուեց մի ահեղացունց դղրդիւն. մի հրաշունչ փոթորիկ մրրկասլաց կատաղութեամբ յարձակուեց Կիտակի վրայ եւ սկսեց պոկել ու քանդել, տրորել ու ջախել ճանապարհին պատահած ամեն ինչ…  

Յետոյ շուրջը յամր-անշարժ լռութիւն էր, շշուկ անգամ չէր լսւում։ Արմէնը զգուշօրէն բացեց աչքերը եւ զարմացաւ. ինքը կենդանի է եւ կարող է շարժուել։ Թուաց, թէ արթնացել է մահուան քնից եւ թոյլ ժպտաց. մահը մնաց յետեւում։ Աչքն ընկաւ երկնքին. կիսուած երկու անհաշտ բանակների՝ սեւ ու ծանր ամպերը փոքր-ինչ յետ էին քաշուել իրարից եւ դարանակալ սպասում էին նոր բախման։ Լոյսի աղօտ մի շող վէտվէտում էր նրանց արանքում՝ լուսաւորելով մերթ մէկ, մերթ միւս կողմը…

Գ 

Արմէնը խուսափեց Շրջանաձեւ փողոցից եւ ծուռումուռ նրբանցքներով ու բակերով վերադարձաւ Ներքին Կիտակ։ Ամենուր աւէր էր ու փլուզում, սակայն այն, ինչ Մեծ Խաչմերուկում բացուեց նրա հայեացքի դէմյանդիման, ստիպեց նրան կանգ առնել։

Մեծ Խաչմերուկն ամբողջովին քարուքանդ էր եղած, նոր օրէնքի կապոյտ վահանակը բերանքսիվայր տապալուել էր բոլորակի ծաղկանոցի մէջ ու ջախջախուել, իսկ ծաղկանոցը վերածուել էր աղբանոցի։ Սալայատակը ծածկուած էր արմատահան թփերի ու ծառերի ջարդրդուած ճիւղերի խառնիխուռ կուտակներով, խաչմերուկը հսկող չորս լապտերները փշրուած՝ ցրիւ էին եկել գետնին, Ներքին Կիտակի անմխիթար թշուառութիւնը թաքցնող ակնահաճոյ պարիսպը շուռ էր եկել ուղղակի մայթին, ամենուր սփռուած էին տափաստանից քշուած մեծ-մեծ հողագուղձեր, եւ փոշու ու աւազի հաստ շերտի տակ թաղուած հրապարակը բռնուած էր ամեն տեսակ աղբով…

Ներքին Կիտակը զարմանալի խաղաղ էր, ամեն ինչ մնացել էր անփոփոխ, կարծես փոթորկի միակ թիրախը եղել էր հէնց միայն Վերին Կիտակը, եւ նա իր ամբողջ կատաղութիւնը թափել էր Մեծ Խաչմերուկի վրայ։ Թէեւ փոթորիկը չէր անցել Ներքին Կիտակով, սակայն այստեղ եւս փողոցներում տիրում էր միեւնոյն ամայութիւնը։

 Երբ Արմէնը հասաւ տնակին ու բացեց ցանկապատի դռնակը, ականջին խփուեց մի հեռաւոր լաց ու կոծ։ Տափաստանի կողմից իրիկնային մթնշաղի միջով մի սեւ կէտ էր շարժւում դէպի Կիտակ։ Կէտն արագ անցաւ գետը եւ քիչ անց յայտնուեց փոշոտ ճանապարհին։ Դա այն սեւազգեստ փոքրիկ պառաւն էր, որին Արմէնը տեսել էր այգաբացի մշուշում, ուլերը տափաստան քշելիս։ Նա այժմ վերադառնում էր մենակ, ոտաբոբիկ, գզգզուած մազերով։ Ձեռքերը ստեպ-ստեպ զարկելով ծնկներին՝ պառաւն աղիողորմ ողբում էր ու լաց լինում։

- Ուլե՜րս…- աղեկտուր ճչում էր նա։-  Իմ ուլերը կայծակը զարկեց ու տարա՜ւ… Ես ի՜նչ անեմ, ի՜նչ անեմ… ախ, ո՜նց ապրեմ՝ առանց իմ երեք ուլերի…- ձայնը խզուեց, ու նա սկսեց երգելու պէս խորունկ ծոր տալ։- Մէկը սեւ էր գիշերուայ պէ՜ս, սիրո՜ւն դնչով, ա՜խ, դնչի՜կ… Էն միւսը սպիտակ էր լուսնակի պէ՜ս, ճերմա՜կ տոտիկ, ա՜խ, տոտի՜կ… Իսկ երրորդը՝ պուտ-պուտ մէջքո՜վ, աստղո՜տ ճակատ, փափո՜ւկ պոչիկ, ա՜խ, պոչի՜կ… Կայծա՜կ… կայծա՜կ… ինչո՞ւ զարկեցիր ուլերս ու ինձ թողեցի՜ր որբ, անտէ՜ր… Ա՜խ, ի՜նչ անեմ ես… ի՜նչ անեմ ես…- գլուխն անզօր տարուբերելով՝ ողբում էր պառաւը, մինչեւ ձայնը խեղդուեց, ու նա սկսեց մանկան նման թնկթնկալ…

Քիչ անց, հաւասարուելով տնակին, պառաւը յանկարծ ձայնը կտրեց ու կանգ առնելով՝ օտարոտի նայեց Արմէնին։

- Երեք օրից ես ուլերս ողջ ու առողջ կգտնեմ,- ցածր, յստակ ձայնով խօսեց նա։-  Ես կհանեմ նրանց գետից, նրանք նորից տրճիկ կտան՝ խօրոտ-սիրուն, օրօր-շորոր. արօտ կանեն կանաչ դաշտում, արեւի մէջ, լոյսի մէջ…- նա կտրուկ պոկուեց տեղից ու քրթմնջալով հեռացաւ, մինչեւ խառնուելով խտացող խաւարին՝ կորաւ տեսադաշտից…                       

Մի տարօրինակ երկիւղ պատեց Արմէնին. ե՛ւ գնալիս, ե՛ւ վերադառնալիս ինքը հանդիպեց այս խորհրդաւոր պառաւին, իր օրն սկսուեց ու աւարտուեց նրանով… Ուզում էր մտնել տնակը, սակայն շեմին ապշած կանգ առաւ. ներսից խմիչքի, կանացի էժանագին քաղցր-մեղցր օծանելիքի ու քրտինքի խառը գարշահոտ էր փչում։ Ամենուր թափթփուած էին դատարկ շշեր, կերակրի մնացորդներ ու ճմռթուած թղթեր։ Ինչ-որ մարդիկ իր տնակը դարձրել էին սանձարձակ խրախճանքի վայր ու թողնելով միայն աղբ՝ հեռացել։ Արմէնը մի պահ տեսաւ նրանց ագահափայլ աչքերը, լսեց նրանց հարբած քրքիջն ու խէնէշ զրոյցները, կանանց տռփալից տնքոցներն ու տղամարդկանց խռպոտ հառաչանքները, եւ թուաց, թէ իր տնակն անդարձօրէն պղծուած է…

Լուռ համբերատարութեամբ Արմէնը հանգամանալից մաքրեց տնակը, փնտրեց գտաւ դոյլը, որ նետուած էր ցանկապատի տակ, ու գնաց ջրի։ Երբ լսեց աղբիւրի խուլ-մտերմիկ գլգլոցը մթան մէջ, նրան համակեց հաշտ ու լռին խաղաղութիւն. ինչո՞ւ չի կարող կեանքն էլ լինել ահա այս պարզ աղբիւրի պէս՝ ինքնաբուխ ու հասկանալի… Նա դանդաղ ու մանրամասնօրէն լուացուեց եւ իրեն զգաց թարմ ու մաքուր։ Երբ սրբուեց, մի պահ մթան մէջ կարծես տեսաւ իր իսկ դէմքը՝ մէկընդմիշտ քարացած ժպիտով…

Վերադառնալով տնակը՝ Արմէնը դոյլը դրեց պատի տակ ու փռուելով դոյլի կողքին՝ մէջքը յենեց պատին։ Գարշահոտը չէր անցնում։ Մի քիչ սպասեց, ապա յատակի թաքստարանից հանեց ուղեպարկը։ Մատներով շօշափելով՝ գտաւ այն փոքրիկ մոմը, որ մայրը վերջին պահին դրել էր իր հետ։ Վառեց մոմը, որպէսզի նրա լոյսով ու բուրմունքով տնակից հալածի գարշահոտը։ Որոշ ժամանակ Արմէնն անթարթ յառուել էր մոմի փոքրիկ բոցին, որը կարծես իր պարզ ու շիտակ լոյսով ու բուրմունքով իր հրի մէջ մոխրացնում էր նրա մտքերն ու տագնապները, որոնք կոյր թիթեռների պէս նետւում էին կրակի մէջ ու չքանում։ Երբ մոմը լրիւ այրուեց, ու շուրջը խաւարում տարածուած մնաց միայն մոմի բուրմունքը, Արմէնը սաստիկ քաղց զգաց։ Քրքրեց գրպանները. դրամի ո՛չ մի հետք։ Յիշեց, որ իր վերջին ունեցածը տուել է հաւաքարար պառաւին։

- Յիմարութիւն արեցի…- քրթմնջաց նա եւ տարօրինակօրէն զգաց, որ վերջապէս ազատուեց նաեւ դրամի հոգսից։- Էսպէս նոյնիսկ աւելի լաւ է…- խոր շունչ քաշեց։

Պարէնի տոպրակում յայտնաբերեց հացի երեք չորացած մանր կտորտանքներ եւ սկսեց հանդիսաւորապէս ու մանրամասնօրէն ծամել՝ վայելելով իւրաքանչիւր փշրանքը, կարծես իր կեանքում վերջին անգամ էր հաց ճաշակում։ Ապա խոնարհուելով դոյլին՝ ջուր խմեց։ Երբ շտկուեց, դէմառդէմ մնաց անսահման մենութեանը եւ սարսափեց. կեանքի ներկայութեան միակ նշանն իր սիրտն է, որ անհանգիստ տրոփում է խաւարում։ Նստած տեղը կծկուեց ու հայեացքը յառեց մութ առաստաղին։ Ինքը վերջնականօրէն ձախողուած է։ Եւ նրան համակեց դառը վճռականութիւն։ Մտքում դրեց, ինչ էլ լինի, պարզել իր վիճակը։ Հարկաւոր է միայն սթափ, սառը մտածել, եւ ամեն ինչ կրկին կընկնի իր հունը։ Հարկաւոր է ամեն ինչ սկսել հէնց սկզբից։

- Ուրեմն, էսպէս…- սկսեց նա, սակայն չկարողացաւ շարունակել․ անմիջապէս ծագեց այն հարցը, թէ ի՞նչը պէտք է համարել սկիզբ։ Մի քիչ մտածեց եւ տեսաւ, որ այդ սկիզբն անհնար է գտնել, եւ ամեն ինչ՝ ամեն շարժում, միտք ու խօսք,  կարող է լինել սկիզբ… Ուղեղում փռուեցին իր անցած պղտոր գետերը, թաւուտ անտառներն ու անծայրածիր տափաստանները, որ միշտ քամոտ էին ու կիսամութ, սեւ ագռաւների վիթխարի ամբոխները՝ հորիզոններում եւ նրանց սուր, ահազդու կռինչը՝ ամայութեան մէջ։ Եւ պատկերները, դէմքերը, դէպքերը՝ ասես ցուրտ երազի մէջ, սկսեցին յաջորդել մէկմէկու՝ ոչ մի ակնթարթ կանգ չառնելով։ Յանկարծ այդ ամենի խորքից աչքերի առջեւ անշարժ յառնեցին իր մօր ու հօր դէմքերը՝ իրենց պարզ հայեացքներով, կողք կողքի, ասես լուսանկարում։ Նրանք տխուր նայում էին իրեն՝ իրենց վերջին յոյսին, եւ Արմէնի սիրտը դղրդալով փուլ եկաւ։ Նա այնպիսի այրո՛ղ, թա՛նձր, ոչնչացնո՛ղ ամօթ զգաց, որ տենչաց գետինը մտնել, մեռնել, չքանալ։ Երկու ձեռքով ամուր փակեց դէմքը, ներսում պայթեց համատարած խաւարը, եւ թուաց, թէ ինքը նստած է իր հայրական տան աւէրակների մէջ, եւ օդն էլ ամբողջովին պատուած է խեղդուկ մոխրով։ Սկսեց ներողութիւն մրմնջալ իր ծնողներից, աղերսել նրանց մեծահոգութիւնը՝ ամբողջ հոգով-մարմնով զգալով, որ նոյնիսկ իր շնչելը, խօսելը, նայելը մեղք է, աններելի հանցանք. ինքն արժանի չէ ապրելու… «Եւ հիմա… եւ հիմա… հէնց էս պահին… ես… էլի… մտածում եմ իմ, միայն ի՛մ մասին…»,- կայծակեց մտքում, եւ նրան թուաց, թէ անդարձօրէն կորցրեց գիտակցութիւնը, տիրեց մի դանդաղ ամայութիւն, եւ ինքը խաւարից գոյացած մի տափուկ-ճապաղ կենդանի է, որ խաւարի մէջ ոտքերն անզգալի շարժելով, աննկատ բարձրանում է իր դէմքի վրայով դէպի աչքերը։ Մի ակնթարթ տարակուսեց, ապա ամբողջ ուժով ապտակեց իր երեսին. մի մեծ, տռուզ սարդ գլորուեց կրծքին, մի պահ սպասեց, ապա ցատկելով ձեռքին՝ անհետացաւ խաւարում…

- Վե՛րջ,- իրեն կորցրած՝ խուլ որոտաց Արմէնը։-  Գնո՜ւմ եմ՝ ուր աչքս կտրի՜…

Նա թափով ընդոստնեց, վերցրեց ուղեպարկն ու դուրս նետուեց տնակից։ Ասես տենդի մէջ՝ անցաւ բակը, շրխկոցով բացեց ցանկապատի դռնակը եւ նոյն պահին բերանքսիվայր տապալուեց գետնին։ Մրթմրթալով վեր կացաւ. ուղեպարկի ուսագօտին կառչած էր մնացել դռնակի յենասիւնից։ Ազատելով ուսագօտին՝ ուղեպարկը խնամքով գցեց ուսին, սակայն մնաց վարանոտ կանգնած. երկինք ու երկիր թաղուած էին անտարբերելի խաւարում։ Ինքը գնալու տեղ չունի. ընդամենը կարող է հակառակ ծայրից կրկնել այն բոլոր ճանապարհները, որ արդէն անցել է… Գլխիկոր յետ դարձաւ եւ ուղեպարկը նետելով տնակի անկիւնը՝ փռուեց յատակին ու ձեռքերը դրեց գլխի տակ։  

© Սեւակ Արամազդ