ԱՐԵՒԻ ԼԵՌԸ, վէպ, 2010թ․

Գլուխ հինգերորդ․ «Հմայիլ»

 

Ա

 

Միայն մի չնչին, ասեղի գլխի չափ քերծուածք՝ Աստղիկի ճերմակ, լուսաւոր ծնկին, եւ այդ սեւ, գրեթէ աներեւոյթ կէտից նրա մէջ է թափանցել մահը: Այն նոյն օրը երեկոյեան, երբ Արեգը կռուել էր Միքի հետ: Նոյն ժամանակ, իրիկուայ հովին, Աստղիկն օգնել է մօրը քաղելու բակը բոլորող վարդենիների թերթերը՝ վարդաջուր եփելու համար, երբ կանգնած տեղում յանկարծ սայթաքել է ու ծնկի վրայ ընկել գետնին, եւ նրա քնքուշ, նրբենի մաշկն աննշան քերծուել է հողի մէջ թաքնուած վարդի մի հին, փտած փշից: Նա կարճ տնքացել է, տրորել ծունկը, ապա վեր կացել ու շարունակել վարդաքաղը: Անմեղօրէն անտեղեակ, որ մահուան աներեւոյթ սերմն արդէն թաքնուել է իր մարմնում եւ աննկատ պտտւում է երակներում:

Արեգը շարունակ ճգնում էր յետ դարձնել այդ ճակատագրական ակնթարթը. մե՛րթ պատկերացնում էր, թէ այդ պահին Աստղիկն ընդհանրապէս չի ընկնում, մե՛րթ սայթաքում է, բայց չի ընկնում, մե՛րթ ընկնում է, բայց ծունկը չի քերծում, մե՛րթ ծունկը քերծում է, բայց ոչինչ էլ չի պատահում, ինչպէս հազար անգամ եղել է հազարի հետ: Երբեմն էլ ցնորում էր, թէ այդ պահին ինքն անտեսանելիօրէն վրայ է հասնում ու փրկում Աստղիկին՝ ձեռքը դնելով նրա ծնկին, ու նա փափուկ վայրէջք է կատարում իր ափի մէջ, կամ էլ վերջին պահին կարողանում է յետ պահել նրան ընկնելուց, կամ... երբ ներսից անողորմ պարզութեամբ՝ սուր ու անխոցելի, կրկին դուրս էր լողում կատարուածը, ու սիրտը լցւում էր. աչքերի դէմ յանկարծ յայտնւում էր մահուան այդ սեւ, չնչին կէտն ու մեծանալով-մեծանալով՝ ծածկում աշխարհը: Եւ տենչում էր ինքն էլ մեռնել:

Բայց չէ՞ որ ինքն արդէն մեռած է: Այն պահին, երբ իմացաւ Աստղիկի մահուան մասին, առաջին զգացումը, որ ունեցաւ, այն էր, թէ լսեց իր իսկ մահուան բօթը: Դրանից յետոյ այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում, կատարւում էր այլեւս մահուան մէջ: Կեանքը, իր իսկական կեանքը մնաց այդ սեւ ակնթարթից այն կողմ, երբ Աստղիկը կար, ու ինքն էլ կար: Հիմա նա չկայ, ու ինքն էլ չկայ: Այն, ինչ ինքն ապրում է այս կողմում, մահուան կեանքն է: Եւ այդպէս կլինի ընդմիշտ, մինչեւ ինքն էլ կմտնի այդ սեւ կէտի մէջ ու կանհետանայ...

Իսկ ինքն ինչպէ՜ս չէր հաւատում մահուան գոյութեանը: Կարծում էր՝ մահն ընդամենը խաղ է՝ աչքերը բացել-խփելու պէս: Աչքերդ բաց են՝ մահը չկայ, աչքերդ փակ են՝ կայ: Հիմա թէ՛ բաց, թէ՛ փակ աչքերով ամենուր տեսնում է միայն մահը:

Եւ մի պատկեր անվերջ կրկնւում է մտքում. ինքը դո՛ւրս է պրծնում մօր գրկից ու փախչում, դո՛ւրս է պրծնում մօր գրկից ու փախչում, դո՛ւրս է պրծնում մօր գրկից ու փախչում: Մի օտարօտի, սարսռազդու զգացում. մահը թաքնուած է մօր գրկում: Փախչել: Ազատուել: Դա է միակ փրկութիւնը...

Եւ ատելութիւնը: Այդ ակնթարթին առաջին եւ վերջին անգամ իր սրտի ամբողջ ուժով ատեց մօրը, անհնարինութեան չափ: Այդ նրա՛ միջոցով իր համար աշխարհում յայտնուեց մահը: Եւ Աստղիկը մեռաւ...

Դրանից յետոյ սկսեց աշխարհում ամենից շատ սիրել մօրը: Այնքան, որքան Աստղիկին: Գուցէ նաեւ աւելի շատ: Ներսում Աստղիկի մահը զարմանալիօրէն խառնուեց մօր կեանքին, եւ մայրը մի տեսակ դարձաւ Աստղիկը: Ընդմիշտ:

Հիմա ոչ մի կերպ չի կարողանում յիշել իր սէրը, մինչդեռ, երբ Աստղիկը դեռ կար, իր սէրն այնքա՜ն շօշափելի էր ու կենդանի, ինչպէս իր տեսած երազը կամ արեւը: Այժմ, երբ ճգնում է յետ բերել Աստղիկին, անմիջապէս յայտնւում է մայրը, որ մթան մէջ լաց լինելով՝ ճչում է իր յետեւից.

- Արե՜գ... Արե՜գ... Արե՜գ...

 

Բ

 

Իսկ ինքը փախչում է: Խելագարուած փախչում է մթան միջով: Թիկունքից լսւում են ինչ-որ ձայներ, որոնք հետապնդում են իրեն՝ գոռում, յորդորում, հրամայում, սպառնում, որ ինքը յետ դառնայ, եւ նրանց մէջ առանձնանում են մօր դառնաղի լացուկոծն ու յուսակտուր կանչերը: Ինքը ոչինչ չի հասկանում, ականջներում անտարբերելի ժխոր է՝ ցածր, գաղտագողի, ինչպէս մեռելատան աղմուկը: Բոլոր ձայներն ակնթարթօրէն վեր են ածւում թփերի ու մացառների, որոնք յայտնւում են աչքերի դէմ ու չքանում:

Սարի պէծին տուող ճրագներն այլեւս չեն երեւում, Մեծ Քարափի մութ ուրուագծերը հետզհետէ խառնւում են խտացող խաւարին, ու ինքը մենակ է սեւ, անաստղ երկնքի դէմ: Ոտքի տակ՝ մթան մէջ թաքնուած սարերն ու քարերը,  թփերն ու ձորերն անկերպարան ուրուականների պէս ամեն վայրկեան ելնում են իր դիմաց՝ փորձելով բռնել իրեն, սակայն ինքը խոյս է տալիս եւ խելագար նետւում առաջ: Նրանք տարակուսանքով նայում են իր յետեւից՝ որպէս բարձունքին անշարժ նստած գայլի պսպղուն աչքերի դարանակալ փայլ, աղուէսի փախուստ թփի տակից, ինչ-որ թռչունների տագնապալի թեւաբախում աղօտ օդում, խրտնած խլուրդների խուռն խուճապ խոտերի մէջ կամ արթնացած օձի փշաքաղուած պարանոցից ելնող քնաթաթախ ֆշշոց...

Սարից այդպէս սրընթաց գահավիժում է գիւղ՝ դէպի Աստղիկը, եւ իրեն թւում է, թէ Աստղիկը դեռ կենդանի է: Մահը գաղտագողի մօտեցել է Աստղիկին ու ահա-ահա իր խայթի սեւ թոյնը կկաթեցնի նրա խելահեղօրէն ճերմակ ու գեղեցիկ մարմնի մէջ: Ինքը պէտք է հասցնի փրկել նրան: Ու ամբողջ ուժով վազում է, թռչում: Միաժամանակ, ստոյգ գիտի, որ Աստղիկն այլեւս չկայ: Կորստեան իրական ցաւը եւ փրկութեան անիրական յոյսը՝ խառնուած իրար, իրեն ուժ են տալիս, անմարդկային ուժ՝ շարունակելու վազքը: Իր ներսում, հեռու ինչ-որ տեղ, Աստղիկը ո՛չ կենդանի է, ո՛չ մեռած, այլ մի տեսակ անտես ներկայ է, եւ դա իր միակ մխիթարութիւնն է: Ու ինչ-որ տարօրինակ, թաքուն ուրախութիւն է լցւում ներսը: Յետոյ ամեն ինչ կրկին խառնւում է իրար, եւ մնում է միայն անծայրածիր գիշերը՝ երկրի ու երկնքի անգոյ ուրուապատկերներով, ու իր դառը, յուսահատ լացը՝ ճանապարհի անսփոփ խաւարի մէջ...

Կարծես մութ երազում է, չի զգում ո՛չ իրեն, ո՛չ իր վազքը: Գիշերը հոսում է ու հոսում՝ անկանգ, անիմաստ, անմասնակից: Անդնդախոր քնից յանկարծ դուրս է լողում անդէմ ժամանակը, ու մի ցուրտ քամի է փչում ուղիղ դէմքին: Ահա ցածում վերջապէս տխուր թարթում են գիւղի հատուկենտ լոյսերը՝ ասես խորունկ ափսոսանքով օրօրելով անտես գլուխները: Հեռու ինչ-որ տեղից լսւում է մի միայնակ շան ողբաձայն ոռնոցը, ու իրեն թւում է, թէ ինքն է այդպէս անյոյս կաղկանձում գիշերուայ մէջ: Դարբնոցի ժայռը՝ ինքն իր մէջ կծկուած, լուռ թախծում է ձորաբերանին, եւ գետի խուլ-վշտագին վշշոցի միջից ռունգերին է խփւում դարբնոցի մոխրակոյտերից ելնող մի օտարոտի հոտ: Դա ասես մահուան հոտն է: Մահն, ուրեմն, բուրում է ժանգահար երկաթի այրուած փոշի: Մահը մարմին ունի: Նոյն պահին խաւարից ընդառաջ է ելնում մի սեւ կերպարանք: Մեռեալ լռութեան մէջ հետզհետէ ահագնանում է նրա տենդոտ շնչառութիւնը: Ահա մօտենում է նա, եւ իր մէջ յորձանք է տալիս մի մռայլ բերկրանք: Մահն, Աստղիկին առած, գալիս է իր հետ հանդիպման, եւ ինքն ուր որ է կիմանայ ամբողջ ճշմարտութիւնը: Մի վերջին ճիգով ուժ է տալիս ոտքերին: Սեւ կերպարանքը սրընթաց հասնում է իրեն, մտնում է իր մէջ ու չքանում: Ինքն է մահը...

Գիւղը սովորականի պէս քնած է, սակայն թւում է մեռած: Յոգնաբեկ պառկել է լեռների թախտին ու պատրաստուել քնելու, երբ յանկարծ առել է Աստղիկի մահուան բօթն ու տեղում քարացել, եւ այլեւս չի արթնանայ, քանզի անվերջ է գիշերը: Եւ այդ համատարած անդարձութեան մէջ միակ շարժուող կէտն ինքն է, որ կարծես սուրում է մահուան անվերջ ձգուող ակնթարթի միջով: Անչափ մօտիկից ականջը ծակում է ջրի կամացուկ ձայնը. ասես գետը փորձում է հոսել այնպէս զգուշօրէն, որ յանկարծ չարթնացնի քնած Աստղիկին: Ապշահար կանգ է առնում. ներքեւում աղօտ ուրուագծւում է Վարպետ Հրայրի մեկուսի տունը՝ բոլորեքեան թաղուած խաւարի մէջ. ոչ մի լոյս չի վառւում, շուրջը խոր ու խաղաղ լռութիւն է: Կարծես՝ ոչինչ էլ չի եղել...

Մի՞թէ Աստղիկն իսկապէս կենդանի է, եւ մահուան այդ ամբողջ պատմութիւնը պարզապէս սուտ է, մի մեծ թիւրիմացութիւն... Արցունքները յորդում են խաւարի մէջ։ Հիմա երջանիկ է այնքան, որքան դժբախտ էր մի վայրկեան առաջ...

Յանկարծ երկու անտարբերելի ստուերներ են յայտնւում Վարպետ Հրայրի տան ճանապարհին: Նստած տեղն ակամայ կծկւում է, ու սիրտը կանգ է առնում: Փսփսուքի նման մի ձայն է քսւում ականջին, եւ ամբողջ մարմնով փշաքաղւում է: Յաջորդ պահին լսւում է դարպասի երկաթէ դռան խուլ չխկոցը, որ դղրդոցով արձագանգում է ունկերում: Վեր է թռչում տեղից ու վազում ցած: Այս անգամ՝ շունչը պահած, զգոյշ, անծպտուն...

Վարպետ Հրայրի տունը խաւարում ամբողջովին սեւ է: Ցանկապատը, այգու ծառերը, դարպասը միատեսակ լուռ են ու սեւ: Դարպասի դուռը բաց է: Բակում խումբ-խումբ հաւաքուած են մարդկային անորոշ կերպարանքներ, որոնք կա՛մ լուռ կանգնած են, կա՛մ ցածրաձայն զրուցում են մթան մէջ: Ահա վարդենիների թանձր զանգուածները. ամեն ինչ կատարուել է այստեղ՝ այս թփերի տակ, այս թփերի մեղքով: Փղձուկը բռնում է կոկորդը, եւ յանկարծ սուր զգում է մահուան խաւար, անթարթ լռութիւնը, որ մի համատարած սեւ պատանի պէս պարուրում է գիշերուայ մեռեալ մարմինը: Դուռ ու պատշգամբ նոյնպէս ընկղմուած են անդարձ լռութեան մէջ: Տան թիկունքից լոյսի մի բարակ, գունատ շող շեղակի զարկում է քիչ այն կողմ բարձրացող մեծ ծառի հաստ բնին: Ե՛ւ լոյսը, ե՛ւ ծառը նոյնպէս մեռեալ են ու անգոյ....

Նետւում է այդ կողմը: Անաղմուկ բարձրանում է ցանկապատը եւ ցատկում այգու մէջ՝ պտուղ գողացողի պէս սեւեռուած միայն իր ցանկութեանը: Ծանրաբեռ ծառերի տակով կռացած վազում է դէպի լուսաւորուած պատուհանը: Ձեռքերը պատուհանի գոգին գցելով՝ փորձում է յուշիկ ձգուել վեր, սակայն մատները չեն կարողանում պահել մարմնի ծանրութիւնը: Գլորւում է կրկին խոտերի մէջ: Յանկարծ մտքում փայլատակում է ծառը՝ փրկութեան լոյսի պէս: Թեթեւօրէն բարձրանում է ծիրանենու վրայ: Մի ոտքը՝ ծառի ճիւղին, միւսը՝ օդում առկախ, մէջքով յենւում է բնին ու դէմքով զգուշօրէն շրջւում դէպի պատուհանը:

Պայծառ լուսաւորուած հիւրասենեակի մէջտեղում դրուած է մի մեծ, երկար դագաղ, որի շուրջ, պատերի երկայնքով, գիւղի տարեց կանայք լուռ նստած՝ երբեմն-երբեմն ախուվախ են անում՝ օրօրելով ծեր գլուխները: Տեղում քար է կտրում. դագաղում պառկածն Աստղիկը չէ, այլ նրա Զատիկ տատը: Աստղիկը չի՛ մեռել, կենդանի՛ է: Զգո՛ւմ էր, զգո՛ւմ էր, զգո՛ւմ էր: Գիտէ՛ր, գիտէ՛ր, գիտէ՛ր: Ուզում է փութկոտ ցած ցատկել ծառից, երբ աչքն ընկնում է սենեակի վերին անկիւնին, որտեղ նոյնպէս բոլորակի նստած են մարդիկ: Ոչինչ չի կարողանում տարբերել. երեւում են միայն նրանց թիկունքները: Մի կին վեր է կենում, սրբում աչքերը, թաշկինակը պինդ սեղմում բռան մէջ ու, թեթեւակի գլխով անելով, հեռանում: Բացուած ճեղքից երեւում է մի փոքրիկ սեղան, որի վրայ դրուած է մի փոքրիկ վարդագոյն դագաղ՝ ամբողջովին թաղուած վարդի բոյլերի մէջ...        

Աստղիկը:

Ոչինչ չի զգում՝ ո՛չ ցաւ, ո՛չ ափսոսանք, ո՛չ յուսահատութիւն, այլ միայն մի ամենակուլ, շամփրող հետաքրքրութիւն: Աչքերը չռած՝ նայում, անյագ նայում է Աստղիկին: Թւում է՝ առաջին անգամ է տեսնում Աստղիկին: Կեանքում առաջին անգամ է տեսնում Աստղիկին, այն էլ՝ մեռած վիճակում: Աստղիկը երբեք էլ չի ապրել, այլ միշտ եղել է այդպէս մեռած՝ անշարժ, անհաղորդ, անմատչելի: Ճերմակ գեղեցկութիւն...

... Շուրջը թնդում է ինչ-որ հարսանիք, ինքն էլ բարձրացել է ծառի վրայ, որպէսզի տեսնի, թէ ինչպէս են հարսն ու փէսան մտնում տուն...

... Ահա դագաղի գլխավերեւում յայտնւում է Վարպետ Հրայրի յաղթ կերպարանքը. նա հէնց նոր է վերադարձել դարբնոցից, գլուխը յոգնած դրել ձեռքերին ու այդ դիրքով քնել, մինչեւ Հրանուշը հացը ձեռքին կմտնի ներս ու կսկսի գցել ընթրիքի սեղանը...  

Հետաքրքրութիւնը փոխւում է անթարթ ապշահարութեան:

Քարանում է:

Ինքն այն քարն է, որ պիտի դրուի Աստղիկի գերեզմանին...

- Բա, կարծում ես, հե՞շտ է՝ մի օրում երկու մեռել մի տնից,- ճանապարհի կողմից լսւում է մի ծերունական ձայն՝ լի խորունկ, անելանելի տրտմութեամբ:- Գիշերը՝ տատը, առաւօտ՝ թոռնիկը: Էն էլ՝ Վարդավառին: Այ քեզ դժբախտութի՜ւն, այ քեզ ճակատագի՜ր...

- Արե՞գ,- հնչում է մէկ ուրիշ ձայն, որից ընկալում է միայն հարցական զար-մանքը:

Այգաբացի սառը աղջամուղջում բացւում է ցանկապատի դռնակը, եւ այգի է մտնում ինչ-որ մէկը, որ ծառերի արանքներով փութկոտ մօտենում է: Ինքը թեք ընկած է ծիրանենու տակ՝ մէջքը բնին յենած: Ինչպէս որ ծառից ընկել է, այդ դիրքով էլ մնացել՝ ճիւղից վաղաժամ պոկուած պտղի պէս: Դժգոհում է, որ իրեն արթ-նացրին քաղցր քնից, ու նորից փակում է աչքերը:

- Էս ի՞նչ ես անում էստեղ,- ապշահար հարցնում է կանչողի ձայնը:

Դանդաղ բարձրացնում է հայեացքը. գլխավերեւում կանգնած՝ հայրը լուռ նայում է իրեն: Հազիւ է կարողանում ճանաչել. հայրը մի տեսակ կծկուած է ու ծերացած:

- Վեր կաց, բալիկս,- ձեռքը պարզելով՝ սրտմտանքով ասում է հայրը:- Վեր կաց տուն գնանք. ես քեզ համար նոր, սիրուն շորեր եմ առել...

Հայրը լռում է ու որոշ ժամանակ չտեսնող հայեացքով նայում իրեն: Ապա ուշքի գալով՝ բռնում է իր ձեռքից.

- Կօշիկներ էլ... 

 

Գ

 

Հիւանդ պառկած է տան կիսախաւարում ու շուռումուռ է գալիս տենդի մէջ: Կողքին, աթոռի վրայ, հանգչում են ջրով լի մի բաժակ եւ մի դեղահաբ, որ հայրը գնալուց առաջ հոգացել է իր համար: Մի կտոր լուսամուտից երեւում է, թէ ինչպէս են միջօրէի վառ լոյսի մէջ, այգու ծառերի տակ, զգոյշ ոտփոխով քջուջ անում հաւերը՝ կարմիր կատարները մտածկոտ տմբտմբացնելով ու կայծակնային արագութեամբ խոտերի միջից որդ ու միջատ կտցելով: Պատկերը վիրաւորուելու չափ սովորական է ու առօրեայ: Կայ տունը, կան հաւերը, կայ այգին, կան ստուերները, միայն Աստղիկը չկայ: Մի՞թէ հնարաւոր է այդպիսի բան: Անյայտ մի սխալ կայ ամեն ինչում: Կրծքի տակ սուր ծակոց է զգում եւ, գլուխը կրկին թաղելով բարձի մէջ, պինդ խփում է աչքերը: Աչքերի դէմ, խաւարի մէջ, յայտնւում է իր իսկ կիսախուփ աչքը՝ ասես մի մութ անդնդի վրայ կախուած: Այն ամենը, ինչ երեւում է, կատարւում է բիբի անշարժ բոլորակում, եւ նուացող ցաւը քարանում է սպասման մէջ:

Այժմ, այս վայրկեանին, թաղում են Աստղիկին...

Ահա խնամքով փորուած ուղղանկիւն գերեզմանը՝ սառն ու խոնաւ, եւ ընդերքից դուրս եկած սրսուռ-կուսական հողն ու կլոր քարաբեկորները, որ կարծես հէնց նոր արթնացել են խոր, յաւիտենական քնից ու զարմանքով շուրջն են նայում, թէ այս ի՞նչ աշխարհ են ընկել: Փոսի հարեւանութեամբ, հողակուտակի գլխին, դրուած է Աստղիկի փոքրիկ դագաղը՝ ամբողջովին կորած ծաղիկների մէջ եւ շրջապատուած՝ սգաւոր խիտ բազմութեամբ: Ո՛չ Աստղիկի հայրը՝ Վարպետ Հրայրը, ո՛չ մայրը՝ Հրանուշը, չեն երեւում. ինչ-որ տեղ, խորքում, լսւում են միայն բարձրաձայն ողբ ու կոծ, հեծկլտանք ու հառաչանք: Բոլորն ասես խոնարհուել են դատարկութեանը եւ դառը լաց են լինում՝ հեղելով անիմաստ արցունքներ: Դպրոցի ալեհեր տնօրէնը՝ մազերը քամուն տուած, խզուած-ցաւագին ձայնով ճառ է ասում՝ «անժամանակ մահուան» եւ «դաժան ճակատագրի» մասին: Նրա թիկունքում մթագին դէմքով, արձանի անշարժութեամբ, կանգնած է գերեզմանոցի պահակ Պատիկը՝ անսովոր խնամուած ու սեւ-տօնական հագնուած. ձախ ձեռքը գրպանում թաքցրած՝ նա ուշադիր հետեւում է արարողութեանը՝ լռելեայն արձանագրելով իւրաքանչիւր շարժումը, խօսքը, լացը, մարդկանց ու ծաղիկների մօտաւոր քանակութիւնը, եւ մտապահում ամեն ինչ... Արեւն այրում է աներեւակայելի կատաղութեամբ, եւ թափօրից երկու հոգի միաժամանակ կանխագուշակում են, թէ ուր որ է վերեւից հեղեղ է թափուելու, թէպէտ երկնքում անհնար է գտնել մի կտոր ամպ:

- Ճիշտ չէ, երեւի, տատին ու թոռանը նոյն օրը թաղելը,- ափսոսանքով կարծիք է յայտնում ինչ-որ մէկը:- Էսպէս իրար կխանգարեն...

- Եթէ նոյն օրը ծնուել են՝ իրար չեն խանգարել, ուրեմն հիմա առաւել եւս չեն խանգարի,- դառը հեգնանքով հակադարձում է մէկ ուրիշը:

- Ծնուել են նոյն օրը, բայց տարբեր ժամանակ,- ծանրակշիռ ճշտում է մի երրորդը,- այնինչ մեռել են նոյն օրը նոյն ժամանակ:

- Ժամանակիս տարբերը ո՜րն է,- խորիմաստ ծոր է տալիս երկրորդը:- Նոյնն բանն է, էլի...

- Վայ, Զատի՛կ, Զատի՛կ,- յուսահատ կշտամբանքով գլուխն է օրօրում մի պառաւ,- լաւ բան չարեցիր. դու գնացող էիր՝ գնացիր, բա էս անմեղ երեխին ինչո՞ւ հետդ տարար... 

- Ասում են՝ շատ էին կապուած իրար...

Բարձրաղաղակ եղերերգում են ծիրանափողերը, եւ բոլորը պապանձւում են՝ դէմքերը ցաւից կնճռած: Գերեզմանի շուրջ սգակիր բազմութիւնն ալեկոծւում է, եւ միանգամից օդը պատռում են սրտակեղեք լաց ու ճիչեր, սուգ ու շիւան,  ջուր հասցնելու խուճապահար կանչ ու բղաւոց: Աստղիկի վարդաթաւիշ փոքրիկ դագաղը պատրաստւում են իջեցնելու գերեզման: Ինքը դէմքը թաղում է բարձի մէջ՝ խոր, աւելի խոր, ճզմելու աստիճան, եւ թւում է ուր որ է շնչահեղձ է լինելու: Բարձը ճպճպում է ջրի մէջ, բայց աչքերից մի կաթիլ արցունք անգամ չի քամւում: Իրեն անհնարինս մեղաւոր է զգում։ Յանկարծ ուղեղը ծակում է մի պատկեր, եւ ցնցւում է ամբողջ մարմնով․ ինքը՝ երեք տարեկան մի երեխայ, առաջին անգամ ականատես է մատաղի: Աչքերի դէմ փայլատակում է Սէթի լայնշեղբ դանակը, որը կտրում է գետնին սեղմուած գառնուկի փափուկ կոկորդը: Գառան չռուած, անկենդան աչքն իր իսկ աչքն է, եւ ինքը ոտից գլուխ ողողւում է արիւնով: Այդ փայլատակող ցոլքն է մահը, որ դանակի աներեւոյթ շեղբի պէս իջնում է Աստղիկի վարդաբոյր դագաղին, ապա դագաղը դանդաղ-հանդիսաւոր սուզւում է գերեզմանի փոսի մէջ: Ամբողջ ուժով ճգնում է վերջին անգամ տեսնել քնած Աստղիկի ճերմակ դէմքը, սակայն Աստղիկը չի երեւում: Դագաղը դատարկ է: Աստղիկի փոխարէն մի կաթնագոյն մշուշ է, որ նրա մարմնի ձեւն ունի: Կափարիչն իջնում է ու անվրէպ փակում դագաղը, եւ շիրմափոսից փոշի է բարձրանում՝ հնոցից ելնող գոլորշու պէս: Քարերն ու հողահատիկներն ասես դիմադրում են, որպէսզի չվերադառնան գետնի տակ՝ այնտեղ, ուր անհաշիւ տարիներ քնած են եղել խաւար անյայտութեան մէջ: Նրանք փորձում են փախչել՝ ուր պատահի, միայն թէ մնան այստեղ՝ գետնի վրայ, արեւի տակ, սակայն քչերին է յաջողւում փրկուել: Երկիրը մի անծայրածիր դատարկ դագաղ է, երկինքը՝ նրա կափարիչը: Նրանց անձուկ արանքում՝ մի փոքրիկ հողաթումբ՝ զարդարուած վարդերի անհամար բոյլերով, որոնց թերթիկներին յանկարծ ցօղ է կաթում՝ արցունքի պէս: Աչքերը կկոցած՝ բոլորը յառւում են վեր եւ յաջորդ վայրկեանին վախուորած կուչ գալիս ամպրոպի դղրդաձայն ճայթիւնից: Տաք, յորդառատ մի անձրեւ թափւում է վար ու վարագոյրի պէս փակում տեսարանը: Գլուխը կտրուկ բարձրացնելով բարձից՝ լուսամուտից տեսնում է, թէ ինչպէս են անձրեւի միջով հաւերը գլխապատառ փախչում ու պատսպարւում թոնրատանը: Վառուող ջերմութեան մէջ մարմինը եփւում է՝ ասես հնոցում: Կրկին փլւում է բարձին ու անշարժանում: Ինքը նոյնպէս չկայ: Այգում, ծիրանենու տակ, լուռ ու անշարժ կանգնած է Աստղիկը՝ արձանի պէս: Անձրեւը խաղաղ խշշում է...

- Երկու օր առաջ Սարում ընկել է ուժեղ կարկտի տակ,- տան կիսախաւարում շշնջոցով բացատրում է ներս մտած հայրը՝ դառնալով մի ճերմակաշոր կերպա-րանքի:

Վերջինս գլխով է անում:      

 

Դ 

 

Հայրն ասում է, թէ գնում է գերեզմանոց, իսկ այնտեղից՝ հնձի: Ինքն ընկալում է միայն «հունձ»-ը, իսկ «գերեզմանոց»-ը թողնում է իրեն անտարբեր: Եօթ օր է անցել Աստղիկի մահից, եւ իր ջերմութիւնն անհետացել է: Հիմա արդէն մի տեսակ հաւասարուել է Աստղիկին, եւ իրեն այլեւս ոչինչ չի յուզում: Ամեն ինչ կարծես տեղի է ունենում ջրի տակ, խոր յամրութեան մէջ, ձկնային լռութեան մէջ: Մի պղտոր-անորոշ քօղ է իջել իրերի վրայ. իւրաքանչիւր բան գոյութիւն ունի ասես ինքն իրենից թաքուն: Սեղանին հանգչում են մեղուապահ Նահապետի քամած ոսկեցոլ մեղրը եւ մօր հարած սրսուռ կարագը, որ նա յատուկ իր համար ուղարկել է Սարից: Անսովոր է, որ ամառուայ այս պայծառ օրով ինքը Սարում չէ, հորթ ու գառների մօտ, այլ պարապ նստած է գիւղի իրենց տանը: Մի քիչ անյարմար է: Իր ներկայութիւնն այստեղ աւելորդ է, չվաստակած ու մի տեսակ անիրական: Թէեւ հիւծուած տեսք ունի, սակայն ներսն անփոփոխաբար յագեցած է, կարծես քարացած, եւ ուտել չի ուզում: Ոչ մի միտք չի տանջում իրեն, ոչ մի զգացում չի խռովում սիրտը: Հէնց այնպէս կայ:

Ակամայ դիտում է, թէ ինչպէս է մեղրն անասելի դանդաղ ու մանրամասնօրէն ընդունում ափսէի կլոր ձեւը: Յանկարծ մտքում մի պահ սուր ու վառ ցոլում է այն առաւօտը, երբ իրենց իրերը պէտք է տեղափոխեն Սար, իսկ մինչ այդ արեւի ճառագայթներով ողողուած խոհանոցում նախաճաշում են: Ինքը զբաղուած է իր բաժակի եռման կաթը փչելով․ գլուխը բարձրացնելով՝ տեսնում է, թէ ինչպէս է մայրը լուռ քնքշութեամբ ուտելիքով լի ափսէն պարզում սեղանի հակառակ ծայրին նստած հօրը: Նրանք չեն նայում իրար, սակայն նրանց լռութեան մէջ կայ մի անսահման գեղեցիկ ու երջանիկ գաղտնիք, եւ ինքն զգում է, որ դա սէրն է: Առաջին անգամ մտքով անցնում է, որ իր հայրն ու մայրը սիրում են իրար, եւ դա այնպէ՛ս անսովոր է: Միշտ կարծել է, թէ հայրն ու մայրը գոյութիւն ունեն միմիայն ի՛ր համար, մինչդեռ այդ վայրկեանին երկուսի համար էլ ամբողջ աշխարհում կայ միայն իրենց սէրը: Շփոթուելով՝ տարիմաստ ժպտում է եւ սաստիկ ցանկանում, որ Աստղիկն էլ այդպէս լուռ գուրգուրանքով ուտելիքով լի ափսէն պարզի իրեն, երբ անսպասելի կաթը թափւում է ու վառում շրթունքները...

Մեղրը հասնում է ափսէի պռնկին, ահա-ահա ծորալու է ցած, սակայն վերջին պահին անշարժանում է։ Անիմաստ յառւում է մեղրի անարատ ու թափանցիկ խորութեանը: Մեղրի միջով ափսէն երկակի է երեւում, մեծ ու ընդարձակ ծով՝ ասես կրկնակի յատակով: Ակնալճի պէս: Իրեն չի լքում այն մութ զգացումը, թէ Աստղիկին պատահած դժբախտութիւնը տեղի է ունեցել հէնց այն պահին, երբ Միքը, փռուած գառան մէջքին, արագ-արագ կրկնում էր իր զազրելի շարժումները: Այդ պատկերը ցաւագին յամառութեամբ անվերջ պտտւում է մտքում...

Տարօրինակ է, որ Աստղիկի մահից ի վեր միակ մարդը, ում կուզենար տեսնել, Միքն է: Ինչ-որ անհասկանալի ձեւով ինքը զգում է նրա կարիքը: Շատ կուզենար, որ Միքն այստեղ լինէր, միասին հաշտ-համերաշխ խաղային ու խօսէին Աստղիկի մասին: Բայց Միքն այլեւս հեռու է. Շողիկի վիրաւորուելու յաջորդ օրը Սէթն անսպասելի հաւաքել է ունեցած-չունեցածը, տուն-ունեցուածք վաճառել իր ազգականին, առել ընտանիքն ու տեղափոխուել քաղաք: Հիմա Սէթի տանն ապրում է այդ ազգականը՝ մի երկարամազ, նիհար ու լռակեաց երիտասարդ, որն անընդհատ ժպտում է՝ մերկացնելով իր զարմանալի փայլուն-ճերմակ ատամները։ Երբ ինքն իմացաւ, որ Միքը հեռացել է, յանկարծ իր ամբողջ ատելութիւնը չքացաւ: Երեւի՝ որ իրենք երկուսն էլ չեն եղել Աստղիկի թաղմանը...

Եւ մէկ էլ Վանատուրը․ նա նոյնպէս չի մասնակցել Աստղիկի ու Զատիկի թաղմանը, թէեւ Զատիկի հետ միասին են մեծացել եւ եղել քոյր ու եղբօր պէս: Վարդավառի գիշերից յետոյ հանդապահը ոչ մի տեղ չի երեւացել: Մեղուապահ Նահապետն ու ձիապան Ասպոն, ձիերն առած, ոտնատակ են տուել ամբողջ լեռնաշխարհը, ստուգել ամեն ձոր ու թուփ, բաւիղ ու անձաւ, սակայն ապարդիւն: Ստիպուած՝ ձիերը քրտնմխած քշելով՝ հասել են Կապուտան եւ լեռան գագաթի ապառաժների մէջ վերջապէս գտել հանդապահին. անիւ-քարաժայռին թիկն տուած՝ Վանատուրը մոխրացել է կայծակի հարուածից: Ձին՝ Կայծակը, ոչ մի տեղ չի յայտնաբերուել՝ ասես անցել է գետնի տակ: Մեղուապահն ու ձիապանը Վանատուրի ածխացած աճիւնը թաղել են նրա հօր՝ Մեծ Արեգի կողքին, մենաւոր ժայռի ոտքերի տակ, եւ անձրեւից ու քամուց խունացած-խամրած թամբն առած՝ վերադարձել: Վանատուրի մահը հայրը խնամքով թաքցնում էր իրենից: Սակայն երեկ երեկոյեան այդ մասին անզգուշաբար խօսք թռցրեց բերանից ու ստիպուած պատմեց ամբողջ եղելութիւնը: Ի զարմանս հօր՝ ինքը Վանատուրի մահն ընդունեց լուռ ու անտարբեր: Միայն մի պահ ներսում կրկին ալիք տուեց որբութեան խուլ-համատարած զգացումը, եւ աչքերը լցուեցին...

Ամեն ինչ հեռանում է, անդարձ հեռանում: Ապշահար կանգնած՝ նայում է, թէ ինչպէս է հեռանում աշխարհը: Տնքոցով շուռ է գալիս մէջքի վրայ, եւ յանկարծ միտն է ընկնում իր բանաստեղծութիւնների տետրը: Վեր է ցատկում եւ սկսում քրքրել իր դպրոցական պայուսակը, սակայն տետրը չի գտնում: Կարծես թէ պարզ յիշում է, որ Սար գնալուց առաջ տետրը դրել է պայուսակի գրպանում եւ պայուսակն էլ խոր թաքցրել գրապահարանի յետեւում: Պայուսակը կայ, տետրը՝ ոչ: Քրքրում է բոլոր հնարաւոր ու անհնարին տեղերը, սակայն տետրը չկայ ու չկայ: Ձեռքն անփոյթ թափ է տալիս ու նորից պառկում թախտին, կիսախաւարի մէջ: Է՛հ, մէկ է...

Երկար ժամանակ բաց աչքերով մնում է առաստաղին յառուած, մինչեւ շուրջն ամեն ինչ աննկատելի թաղւում է մթութեան մէջ: Ինքը նոյնպէս պառկած է դագաղում, անյայտ մի տեղ, եւ կուրծքը ճնշում է հողի անթափանց ծանրութիւնը: Ինչ-որ պահի խուլ դղրդոցով բացւում է տան դարպասը, եւ լսւում է մի հատու ոտնաձայն, որ հետզհետէ մօտենում է: Ճգնում է յիշել, թէ ո՞վ կարող է լինել, բայց այդպէս էլ ոչ մէկին չի կարողանում մտաբերել: Աշխարհը դատարկ է: Բացւում է դուռը, ու ներս է մտնում մի մութ կերպարանք: Մահը...  

- Արե՞գ...

Ձայնի հետ ներս է խուժում խոտուծաղկի ծանօթ բուրմունքը, եւ ինքը հասկանում է, որ դա հնձից վերադարձած հայրն է: Նա վառում է լոյսը եւ փութկոտ գալիս դէպի թախտը:

- Տես, թէ քեզ համար ի՜նչ եմ գտել,- իրեն յատուկ մանկական ապշանքով ծոր է տալիս հայրը, եւ մի պահ թւում է, թէ խօսքը բանաստեղծութիւնների տետրի մասին է:- Մանուշակների ձորի ծմակից եմ քաղել,- աշխոյժ բացատրում է նա:- Հունձ էի անում, մէկ էլ ոնց որ ոսկու շողք զարկէր աչքիս: Նայեմ ծմակի մէջ, տեսնեմ՝ սա մթան մէջ էսպէս հեզիկ-նազիկ կանգնած է: Էս մի հատն էր: Ախր, նոր էլ բացուել է, է՜...

Անասելի դժուարութեամբ ինքը բարձրացնում է աչքերը եւ գլխավերեւում տեսնում հօր ժպտուն-արեւախանձ դէմքը: Նրա հողագոյն ձեռքի կոշտացած մատների մէջ լուռ ցոլում է մի ոսկեդեղին հմայիլ:

 

 

© Սեւակ Արամազդ